Monday, 30 June 2025

​Tu hi nge India thian tha dik tak ram chu?

- Joel Lairemsanga


S. Jaishankar-a'n a lehkhabu ziah pakhatah chuan "Diplomacy awmzia ber chu midangte thiana siam thiamna leh an rilru hneh theihna hi a lo ni" tiin a ziak a, a dik hle. Kumin May thlaa India leh Pakistan inbeihnaah khan China-in Pakistan thian tha leh rinawm a nihzia a lantir chiang hle.

India leh Pakistan hian buaina neiin indona hial pawh a lo chhuak tawh thin a, tunhma zawng aiin tun hnaia buainaah khan China hian Pakistan thian tha a nihzia a lantir chiang lehzual a ni. 

Pahalgam-a thil thleng avang khan India-in chhan letna a kalpui ngei dawn nia khawvelin a ngaih thup lai khan China Foreign Minister Wang Yi chuan - "Eng ti kawng maha phatsan ngai lo tur a thian tha ber kan nih angin Pakistan ram himna hi China chuan kan ngai pawimawh a, a ram himna atana a hmalakna reng reng kan thlawp tlat a ni" tiin a lo sawi lawk a nih kha. 

Rinlawk ang ngeiin ram pahnih inkarah inbeihna a lo chhuak ta a, report tam taka a lan danin van boruak venhim kawngah leh India chet vel dan satellite atanga thlithlai kawngah China hian Pakistan hi a pui ta chat mai a ni. 

Inbeihna a han tawp chiah a, ram dangin ngawih an chuh thap laiin China bawk hi rawn tawng chhuak lehin, India-in Pakistan lui hnar khuapa Pakistan a dang char tlat a nih chuan China hian India lui pawimawh Brahmaputra hi kan dang char ve maithei tiin Pakistan thlavang hauhin a rawn tawng chhuak leh nawlh mai a nih kha. 

Thu dehkilh pawh awm lova hetiang khawpa inpawngpaw tan hi engtianga sawi fiah chi nge ni ang le?

A hmasa berah chuan Pakistan hi China ralthuam lei nasa em em ram a ni a, a ralthuam zaa sawmriat zet hi China siam a ni. An indawr piah lamah hian ralthuam enchhin leh siam kawngah thawhdunna thuk tak an nei bawk. 

China hian Belt and Roads Initiative a kalpui mekah Pakistanah hian dollar tluklehdingawn 68 zet a dah kham nghe nghe. 

Pakistan-a hna thawka awm China engineer tam tak te chu Pakistan atanga inlakhran tum Baloch nationalist-te'n an tibuaiin an that fo a, heti chunga China-in Pakistan-a sum tam tak senga hmalakna a la kalpui hian Pakistan thian tha a nihzia a lantir ching hle kan ti thei ang. Sum a dahkham thenkhat hi Pakistan atanga inlakhran khel mek Baloch mite awmna ram bial chhungah kawngpui sialna atan te, rel kawng siamna atan leh kawlphetha siam chhuahna atan te hman a la ni dawn ta deuh deuh a, heti em em-a China-in Pakistan a duhsak hi hmangaihna ril leh thuk tak zawng a lo ni. 

Heti em em-a China-in Pakistan a duat hi India tihbuai a duh vang a ni ve thei bawk niin mi thiamte'n an sawi. Tuna Narendra Modi-a kaihhruai sorkar hian Akhand Bharat kalpui an tum ruh hle nia sawi a ni a, hemi awmzia chu kum 1962-a indonaa China-in Ladakh a awp zawng zawng chu laklet leh an tum tihna a ni. China hian India chawk buai tur leh a nunphung tikhawlkham turin a thain a sawt hle tih hriain tunah hian India thenawm ram - Bangladesh, Sri Lanka leh Nepal te chu a be tha hle a, a lamah a hip mek bawk. China duhthusam ang ngeiin hei hian India mit a tikham tak zet. Ralthuama Pakistan a duhsak hian India a tihlim lo hle tih a hriat avangin Pakistan hi a be chhe ngai lo bawk a ni.

A laka China rilru put dan zawng zawng hi a hai bik loh avangin India hian tun hma zawng aiin US a kawmngeih thar a, inlaichinna tha neih pawh a tum hle. A bik takin Trump leh Modi hnuaiah hian India rama China Company tam tak chu America Company-a thlak tumna kalpui mup mup mek a ni. 

Tu hi nge India thian tha ber?

Kan sawi tak ang khan Pakistan chuan thian tha em em China a nei a. China leh India hian ram riah buaina an nei be bawk si a, hmelma thjmhmun an neih avang pawh hian an inkawmngeih phah a tih theih awm e. 

India hian Pahalgam-a thil thleng avanga Pakistan leh rawlrala chetna demna thu chhuah tura United Nations Security Council-a ngenna a siam lah chu a hlawhtling thei tlat lo. Nimahsela US President hian a inrawlh avang chauhin ram pahnih inkarah inkahhai puan a nih thu a sawi lawi a. A nihna takah chuan US hian ram pahnih buainaah hian an inrawlh loh tur thu an puang zawk a ni. Hei hi thil awmdan nimahsela indona a tawp veleh Donald Trump hian hming that hlawh a duh luat avangin a thiltih rah vang chauh a ni tiin a puang leh lawi si. Inkahhai in puan chuan tun aia nasain sumdawnna kan kalpui ang che u ti-a ka thlem avangin inkahhai puan a lo ni ta ti hialin a sawi.  Silai a han reh ta chiah chu ram pahnih te chungah lawmthu ka sawi e a ti zui zat bawk. 

India leh Pakistan inkar a chhiat a, indona hial a chhuah apiangin US President te'n thang-that lak an tum zel a tih theih. Kum 1999 July ni 4-ah khan US President Bill Clinton-a chuan Nawaz Sharif chu Washington-ah a ko a, Kargil atanga a sipaite la chhuak turin a hrilh. Clinton-a ang deuh bawk hian Trump-a pawhin nuclear indona chhuak lek lek lakah khawvel ka chhanhim e tiin sawi zui nuam a ti hle. 

Ram pahnih inbeihnaah khan India chuan sipai leh ralthuamah a chungnun zawk zia a lantir chiang hle a;nimahsela khawvel chuan an inhnehtawk e tiin a pawm tlat thung.

India hian Kashmir chungchanga buaina hi chu India leh Pakistan hian kan ching fel thei e ti mahsela Trump-a hian khawvel buaina a ni a, ram dang inrawlh a ngai a ti tlat a, hei hian India a tilungawi lo hle. Kum 1972-a India leh Pakistan-inShimla Agreement an siamah kha chuan Kashmir buaina hi chu ram pahnih chauhin an sawi fel tur a ni tih a ni a, heti chung hian Pakistan chan thatna turin Trump-a hian Shimla Agreement hi palzutin khawvel buaina a ni e a ti ta tlat a ni.

Kumin May thlaa India leh Pakistan buaina a han tawp chiah khan Pakistan a tan zawk hle tih tichiang turin Trump-a'n indo a tawp theihna tura Pakistan thiltih chu ropui a tih thu leh Pakistan inkaihhhruaina tha a tih thu a sawi tel zauh bawk. 

US Top General Michael Kurilla pawhin Pakistan hi a fak a, rawlrala chetna beih kawngah kan thawhpui tha tha tak a ni a ti hial. 

Hetianga an infak tawnna hian an inkar a ti tha zual ngei pawhin a rin theih. Pakistan security atana tanpuina tur sum dollar maktaduai 397 tihtawp tura sawi rik awm pawh kumin February thlaah khan Trump-a hian tih tawp a nih loh tur thu a lo sawi chiang tawh a, Pakistan a lawm hle a ni. An inrem danah chuan he pawisa hi Pakistan F-16 te enkawl leh thuam thatna atana hman tur niin Pakistan hian a indo thlawhnate  hi India beihna atan ni lovin mi firfiakte beihna atan chauh a hmang tur a ni tih a ni. 

Hei hi an thuthlung nimahse zawhna lian tak a lo awm ta tlat mai. Pahalgam-a thil thleng hmang khan mi firfiakte'n India an bei a. India chu mi firfiakte kut tuartu zawk nimahse Trump-a hian India leh Pakistan hi ang khat rengin a en niin a lang. India hian Pakistan-a inkhuar mi firfiak kut a tuar a, Pakistan erawh US hruaitute'n demna an chhak chhuah khum hauh lo. 

Pakistan chunga US rilru put hmang hi a lo lang chiang ta zel a, tuna Pakistan sipai lal ber Asim Munir-a'n US a tlawh hian kan thu sawi dik zia a rawn nemnghet kan ti thei ang. US-a a cham chhung hian sipai leh ralthuam lama US leh Pakistan thawhdunna tih chak zual zel dan tur an sawi deuh ber a ni awm e.

India hian mi firfiakte khawitu ram a ni tih hriain khawvel hian Pakistan hi en hramg se a duh a;nimahsela US President berin Pakistan fakna a la chhak chhuah fo avangin Pakistan hian en-hran ahnehin thlawptu a la nei tam ta reng mai chu a nih hi. 

Kumim May thlaa India leh Pakistan an inbeihlai  khan India hian Pakistan-in mi firfiakte a khawi nasat zia khawvel hriatah a puang chhuak reng a; nimahsela International Monetary Fund-in Pakistan hi dollar tluklehdingawn 1.4 zet a puktir a, a hnu lawkah dollar tluklehdingawn 7 a remtihsak atangin tluklehdingawn 1 a pe chhuak zui leh nghal bawk.  Hei hian India mit a tikham hle a, Pakistan hian he sum hi rawlrala che te tanpuina atan bak a hmang dawn chuang lo tia khawvel a auhna chuan chhanletna leh thlawpna engmah a dawng hauh lo. 

Hetia a theihtawpa India-in aw a chhuah lai hian Pakistan chuan chan tha a chang tih theih turin thil thleng lian tak pahnih a awm zui chat bawk:-

* Pakistanin a ai awh tura UN-a a theh chhuah chu Taliban te leiba ngaihtuahtu committee chairman-ah thlan a ni nghal tlat.

* Pakistan aiawh pakhat pawh rawlrala chetna dotu Committee Vice Chairman atan ruat a ni zui chat bawk.

Tunah hian Pakistan hi UN Security Council-ah a nghet lovin member a ni mek a, hetianga Pakistan mi leh sa pahnih te chanvo lian tak chelh tura ruat an ni hian duhsaktu a neih thatzia a tarlang chiang hle kan ti thei ang.

Tunhma atanga India thian tha ni thin Russia lah chu India-in Operation Sindoor a kalpui lai khan a ngawi thei hle a, a nihna takah chuan Russia hian Pakistan a tan zawk ni pawhin a lang. A chhan chu Pakistan  ram chhunga Kahpathir siamna hmunpui chu Pakistan hi a hawnsak leh tur thu a sawi a, hei bakah hian Pakistan nen inpawhna tha zawk an neih theih nan Moscow leh Lahore inkarah rel kawng an hawng thar rup bawk. 

Pahalgam-a thil thleng avang leh a hnu zela thil thlen chhoh danah Afghanistan leh Israel ram chauh hi a langsara India tantu chu an lo ni. 

Afghanistan hian a tirah a langsarin India hi a tan viau naa China-in awka a rawn neih veleh ngawih a chuh rang hle lawi a. Chik taka thil kan thlir chuan Pakistan leh Afghaniatan inkar hi a chhe lem lo hle, Pakistan hian Afghanistan-a Kabul khawpuiah embassy hial a din thar tih hria ila.

"India thian ka ni" ti-a inko ngat Israel hian India-in Operation Sindoor kha a thlawp hle. Pakistan chunga India chet dan kha Israel mithiam tam tak chuan Hamas laka Israel phuba lak dan nen a inang e tiin an lo khaikhin hial.  Modi-a leh Netanyahu te'n mi firfiak laka phuba an lak dan hi a inang hle tiin chhuang takin an khinkhin a nih chu.

Israel-in Hamas laka a chetna a titawp tur a ni ti-a June2025 thla tir-a United Nations-a thu tlukna an siam dawn khan India hian vote a thlak duh loh avangin a tel ve ta lo a, chutihlaiin ram 149 zet chuan  Israel chetna chu tihtawp an duh a, India erawh chuan engmah a sawi ve duh lo thung.

Tun tuma Israel-in Iran a bei pawh hi India hian demna thu a chhakchhuak miah lo bawk. Hei hi thil awmdan a nih avangin mi tam tak rilruah zawhna a lo awm ta a:-

* Israel hi India thian tha ber leh rinawm ber a ni em?

* China hian Pakistan hi kawng engkimah thlawp reng ta sela, India hian China hi kawng engkimah a thlauhthla ngam ang em?

China tel lovin India hi a awm thei em?

India ram hruaitu tam tak bakah India mi tam zawk hian China hi India hmelma lian berah an ngai nghet hle. India ram sum leh pai hausakna hi China-ah a la innghat nasa hle tih hre lo hi mi tam zawk an ni hial awm e. 

* Kum 2024-2025 kal mek chhung hian India hian China atangin thil chi hrang hrang dollar tluklehdingawn 113.5 hu zet a la lut a, a san ber tum a la ni nghe nghe. Hetihrual hian China hian dollar tluklehdingawn 14.3 hu chauh India atang hian a chaw lut thung. China-in min mahmawhna aiin kan mamawhna a let engemaw zatin a sang fe zawk tihna a nih chu. 

Heta tanga thil lang chiang ta chu - India hian thil siam chhuah kawngah China kan la tluk lo nasa hle. Kan tluk loh piah lamah China thil siamah kan la innghat lian hle tih a chiang.

India-in China atanga a thil lakluh tam zawk hi thil siamna hmunpuia hman tur hmanrua a ni a,  hei hian thil siam chhuah kawngah pawh China-ah kan innghat hle tih a lantir a, ram pawnah tun aia tam zawk thil kan hralh chhuah duh chuan tun aia tam zawk China atangin thil siamna hmanrua kan lakluh a ngai tihna a la ni chauh mai. 

Engtirna han siam ta ila:-

* India hian ram dangah smartphone a hralh chhuak hnem hle a; mahse phone siamna atana thil tul erawh China atangin a chaw lut thung. 

* India hi khawvela damdawi ngah ber ram tih a ni thin. A chhan chu ram dangah damdawi chi hrang hrang a hralh chuah hnem em vang a ni. Nimahsela damdawi siamna atana thil tul erawh China atanga a lakluh a ngai thung si.

China chungaa India hausakna a innghah len zia hi keini chuan kan sawi thiam pha lo zawk hial a nih hi.

Kumin April leh May thlaa India leh Pakistan inkar a chhiat zual hle lai khan India leh China insumtawnnaah nghawng lian tak a nei hman a:-

* April 28-a India rama chanchinbu liante'n an tarlan danin China hian India rama iPhone spare part a thawn thin chu a tih tlem phah a ni. 

* Car leh electronics siamna atana pawimawh ber pakhat rare earth element pawh India ramah a thawn tha duh ta lo a, India a thinrim hle.

Hetiang thil hi a thlen tak avangin India hian insumdawn tawnna tha a awm zel theihna atan China-ah palai tirh a tum hial a. 

Tun hnaiah hian China leh India hian inbiakna an nei ta a, harsatnate chin fel an remti. Tun thla tirah khan India sorkar chuan India ramah China company-te tan sum peipun a remtih thu a puang nawn leh ta a. Kum 2020-a ram pahnih inhmuh thiam lohna thleng avanga dan khirh tak tak a zam chu sut a nih thu India hian a puang bawk.

Tun thla June ni 5-ah khan China-a India Ambassador Pradeep Kumar Rawat chuan China Vice Foreign Minister Sun Weidong a kawm a, chuta an sawi dun ber chu -

* Ram pahnihte hian an ram hruaitute thutlukna ang zela thawh dun an remti.

* Ram pahnih te'n inlaichinna tha zawk an neih theihna atan ram mipuite inzintawn thin ni se an ti.

* Ram pahnihte'n hlawkna an neih ve ve theihna tura thawhdunna neih zel an remti. 

India Foreign Minister Jaishankar hian "Diplomacy awmzia ber chu midangte thiana siam thiamna leh an rilru hneh theihna hi a lo ni" tih a ziah thu kan sawi tawh a. Nimahsela India tana ram danga palai hna thawk tam tak te rilrua zawhna awm mek chu-  Tute hi nge India thian tha tak tak te chu? India hmelma ram Pakistan laka India-in chet a lak pawha India tana ding tlat tur chu khawi ram hi nge ni ta le? tih hi a ni. 

He zawhna chhanna tha tak neih hi tuna India mamawh ber chu a ni. A chhan chu a hmelma Pakistan hian a tana kawng engkima din inhuam thian tha - China a nei bik tlat. He a thian tha lah hi India nena ramria buaina nei mek a ni bawk si a.

US leh Russia hian India tana ke an rawn pen chhuak lo a nih phei chuan China lian leh inluling chho mek hi India hian a mal tawrh zawh loh hun a thleng mai ang tih a hlauhawm hle. 

Kan hriat angin India-in Operation Sindoor a kalpui chhan sawifiah turin a MP rual thenkhat chu ram hrang hrangah a tir chhhuak a nih kha. Kha kha thil pawimawh leh fin thlak tak a lo ni. 

A tawi zawnga kan sawi chuan China leh Pakistan inkawmngeih thar ta lutuk hi India tan en liam mai chi a ni ta lo a, sangawizawnpui thian tha dik tak a mamawhna a sang ta hle.

S. Jaishankar-a'n a lehkhabu ziah pakhat - "Strategies for an Uncertain World"-ah chuan India hian US hi kawmngeih a tum tur a ni a, China nena an inzawmna pawh a ennawn a hun tawh. Europe ram te a thawhpui tur a ni a, Russia pawh tun aia nasain a kawmngeih thar tur a ni a, Japan pawh a en hrang thiang lo. Kan thenawm ramte nen inzawmna thar neih kan tum bawk tur a ni a ti.

Heti hian sawi mahsela lehkhabu ziaktu hian zawhna lian tak a siam thung a: 

"India tana thian tha leh rinawm siam dan chu engnge ni le?" tiin. 

A nihna takah chuan tuma atangin India hian a binga kawmngeih bik ram neih hi a âwn ngai lo a, chu ai chuan a tam thei ang ber thawhpui theih ram neih a tum zawk thin. Hei hian thatna tam tak nei mahse that lohna lian tak a nei ve a, a chhan chu kawmngeih ram a ngah viau lai hian tih tak thlaka inpawhna thuk tak leh inkawmngeihna ril tak siampui theih ram erawh an van phah thung. Sumdawnna lama inmamawhtawnna avang mai maia "Ka thian" intih ai chuan thian tak tak nih avanga "Ka thian" intih chu a thuk zawkin a ril zawk a, a hnemhnanpuiawm zawk bawk a, hei tak hi India mamawh chu a lo ni.

I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh




No comments:

Post a Comment