Tuesday 26 December 2017

ZAWNGTAH HI LE

Kum 1975 khan Happy Valley, Shillong-ah khuan ek in, tina dawh chi ang hi an la hmang a, tuktin an paih thin a ni. Zawngtah chang tawh awm hunlaiin mizo hovin an ei nasa lutuk a, êk paih ho an nuar ta a, a chhan an han zawh chuan, "Mizo hovin zawngtah an ei chhung chuan ek kan paih tawh dawn lo," tiin an lo chhang a, hei hi an strike chhan ber pawh a ni reng a, tribal ve tiap tiap tak chu a ni.
Engpawh nise, zawngtah hi chu a tui uih ve ngawt chu a nih hi!
Zawngtah hi hriselna atana a thatna thenkhat han tarlang thuak ila:-
* Rilru nguina lakah min veng thei.
* BP sang a tihniam theiin a sang tur a veng thei bawk.
* Vitamic C leh fibre a pai tam avangin taksa a vawng ṭha a, ek hunbi a siam ṭha.
* Zu vanga pen-tawng tan a tha.
* Zing thawh hlima luak chhuak a tireh thei
* Rannung sehna thak a tireh thei.
* Mi a tilang naupang thei.
* Hmeichhe thi neih tai-na a veng thei.
* Stroke nasa tur a veng thei.
* Taksa lum leh vawh zawng a vawng tha.


TINRENG DAMDAWI - ‘Theriac’


Hmanlai ‘LAL’ nih kha ropuiin chakawm viauin lang mahse nun kha a ral ti em em thung si a ni; a chhan chu lalthutthleng chuhpuitu leh paih thla tura phiarrutu an awm ve nghal fo vang a ni. Hetiang hi a nih avangin eng tûr pawhin mihring taksa a hneh lohna tur leh chu tûr chu lo that thei tur damdawi siam chhuah chu duhthusam thil a ni. Hetiang damdawi hi awm chiah sela chuan a hmang nasa leh mamawh ber tur chu LAL a ni ngei ang.

Mithiam pakhat Mithradate VI-a, Black Sea  Tuipui kama khawsa chuan eng tûr pawh that thei tur damdawi siam a tum a, tûr chi hrang hrang a hriat hmang chuan an sal man te leh misual thiamloh chanter te-ah chuan experiment  a bei tluk tluk mai a, dose hniam te tein a tan a, a dose hi a tisang zel a, chu chuan mihring taksaah resistance a siam ang a, chumi chu damdawi, ama hming chawia a hming tur a phuah lawk- mithridate-ah a siam chhuak tawh mai dawn a ni.

Amaherawhchu Mithradate-a ram chu sipai hotu Pompey chuan BC 66 khan a rawn hnehchhuh a, Mithradate-a lo siam mek, a damdawi bâwlhlo zawng zawng chu Rome-ah an la ta vek a ni. Rome emperor Nero-a  doctor Andromachus-a chuan lo zirchiangin experiment a tih belh ve hlek a, bâwlhlo chi hrang 64 zet hmangin tinreng damdawi chu a siam zo ta a, a hmingah ‘Theriac” tiin a vuah. He damdawi siam nan hian hnim hnah a hmang nasa ber a, chawngkawr rul taksa them a hman chuan sawi a hlawh ber thung.

Mi thenkhatin ringhlel deuh mah se ‘tinreng damdawi’ tih te, thih theih lohna damdawi’ tih te leh ‘tur thahna hlo’ tih tein a lar ta hle mai a, a man pawh a hunlai mil chuan to tak a ni. Kum zabi 12-naah khan Venice chu he tinreng damdawi ‘Theriac’ hralh chhuak hnem ber khawpui  a ni a, Europe, Arabic leh China damdawi tha tak tak te nen an lar dan a inchen reng niin an ngai hial.
Kum 1745 hnu lamah erawh kha chuan mithiam em em mai William Heberden-a chuan chuti em em-a han fak tur damdawi tha a ni lem lo tiin a famkim lohna leh a chak tawk loh dan a rawn lipse ta vak mai a, Rome ho hian anmahni intihlar nan a nihna bakin an fak mai a ni e ti hiala a rawn sawi hnuah chuan ‘tinreng damdawi’ ti-a mi tam tak ngaihsan a nihna chu a lo tla hniam ve ta tial tial a ni.

Engpawhnise, kum zabi 19-na thleng kha chuan Europe rama damdawi siamtu company tam tak chuan he tinreng damdawi- ‘Theriac’ hi an la siam chhuak chur chur tho zu nia!


Sunday 24 December 2017

CHRISTMAS DISEASE


Engnge a nih?

“Christmas Disease” hi inthlahchhawn chi natna chi khat, vang em em mai a ni a, he natna nei te chuan an taksaah hliam chhe te tak tak pawh nei sela a thi a tawp hlei thei lo thin a ni. Hei hi a chhan ber chu thisen tikhaltu factor IX tlakchham vang emaw, taksain a siam chhuah tlem vang a ni. Enkawl loh phei chuan awlsam taka nunna chan theih natna a ni ve tlat.

A hmingah Christmas a awm avang hian Kristian te’n Lal Isua piancham kan lawm thin Krismas nen hian a inlaichin hnai hran lo va, kum 1952-ah khan mi pakhat Stephen Christmas-a chu he natna vei an hmuh chhuah hmasa ber a nih avanga he hming hi lo pu chho ta zel a ni. England lalnu Queen Victoria-i thlah kal zel Spain, Germany leh Russia lal chhungkuaah he natna vei hi an awm duah avangin ‘Royal Disease’ tiin an ko bawk a, ‘Factor IX Deficiency Disease’ tiin an ko bawk. 


A lan chhuah dan:

·         Serhtan vang emaw, ha phawi vang emaw, taksa tih hliam vang leh inhliam hlek pawhin thi-put a tawp hlei thei lo.
·         Hnarthi tawp hlei thei lo emaw, taksa-a thi duk awm deuh reng.
·         Zun thi deuh reng.
·         Ruh chuktuah vung leh na.


He natna hmuh chhuah dan: 

·         Thisenah thisen tikhaltu eng zata tam nge a awm tih hre turin Factor IX Test.
·         Engtia rei nge thisen khal nan hun a duh tih hre turin Activated Partial Thromboplastin Time Test emaw Prothrombin Time Test.
·         Taksain thisen a tihkhal chak lam hriat nan Fibrinogen Test.


A enkawl dan:

Christmas Disease hi a tihdam theih loh a; amaherawhchu thunun theih a ni. Sawi tawh angin thisen tikhaltu Factor IX tlakchham natna a ni a,  factor IX injection hmangin an enkawl thin.  Factor IX injection hi laboratory-a siam chawp leh mihring thisen atanga siam a hman theih a; nimahsela mihring atanga siam chu natna hrik hlauhawm tak tak- HIV, Hepatitis te inkaichhawn a awlsam avangin laboratory atanga siam hi a him zawka ngaih a ni.

Taksaah hliam a awm chuan desmopressin ointment hi hliama hnawih atan doctor-te’n an chawh fo. Amaherawhchu hliam a nasat viau chuan doctor pan vat a him ber.



Saturday 9 December 2017

ZAN LAMA EI LOH TUR TE

Zanriah puar taka ei hnu pawha ei tur la dap ching i ni em? Lo lungngai bik lo phawt mai teh. A chhan chu hetiang mi hi tam tak an awm ve tho a nia!  Thil chin tha tak erawh chu a ni hauh lo. Mi thiamte chuan zanriah puar taka ei hnu pawha thil la ei vak vak hi taksa tan a hrisel lo hle an ti. Mut a tibuai thei a, taksain mut a hmuh that loh chuan hrisel lohna hrang hrangin taksa a tlakbuak awlsam ta thin a ni.  Mi thiamte’n zan lama ei miah loh tur an sawi te tawi tein i lo tarlang ang:-

[1]. Serthlum Tui: Serthlum hian thur  a pai tel avangin pumpui hnun lawng neih a awlsam a, pumpui chak lo benvawn a siam thei a ni. Serthlum ai chuan zan lama apple ei hi a tha zawk a ni.
[2]. Ice Cream: Ice cream hian thau leh thlum a pai tam a, zan mutnaah taksa a lo hahdam bawk si avangin thau chhia leh thlum te a lo kangral zung zung ta si lova, taksaah thau chhia a lo tam ta thin a ni.
[Zu]. : Zana zu in hian mut a tisukuk thei a, zan laiah thawh at a thlen awlsam em em bawk. Zing vartianah zun chhuakin mi a kaitho duh hle bawk.
[Chips]. : Chemical chi khat Monosodium glutamate a pai tam avangin mut chhuak tur a veng hlauh thin.
[Chocolate]. : Chocolate-ah hian chemical ‘Caffeine’ a tam avangin taksa a tiharhvang  thin a, mut tam duh chuan zan lama ei hauh loh tur a ni.


Friday 8 December 2017

BRUCE LEE KHA ENG VANG CHIAHA THI NGE?

A pianpui hming dik tak “Lee Jun-fan” tih aia  “Bruce Lee” ti-a kan hriat lar zawk hi Kungfu style chi khat ‘jeet Kune Do’ hmu chhuaktu a ni.

Mi tam tak chuan Bruce Lee hming kan sawi  hian kan rilruah kungfu ringawt a rawn lang awm e. Mahni mihringpuite nena inrem taka awm duh mi leh chumi thu au puitu a nih thu te, kan chenna khawvel humhalh duhtu a nihna te hi kan hriatpui kher awm lo ve.

Chumai a la ni hleinem, hla phuah lamah a tui hle bawk. Amah hrechiangtute chuan- “Bruce Lee-a hian a ke a khai loh chuan hla thu hmangin remna thu a tlangaupui thin” an tih hial chu!
Heti khawpa mi hlu leh ngaihsanawm hian July ni 20, 1973 khan kum 32 leka upa niin lei dai a lo bel ta a, a uiawmin lainattu pawh vawiin thlengin mi tam tak a la nei cheu mai! A thihna chungchangah pawh hian thu leng-vak a tam thin hle a, thluaka thisen zam chat (Brain aneurysm) vanga thi a ni ti an awm laiin, China misual rual khat (Chinese gangsters) te thah a ni ti tawk an awm bawk.

Engtin nge Bruce Lee a thih?

Sawi tawh angin Bruce Lee thih danah ngaihdan lian tak pahnih a awm a. Khawi hi nge thu dik zawk ni ta le?

A thattu chu tu pawh lo nise, a thih pui ber chu thluak vung (Cerebral Oedema) vang a ni tho tho tih hi mi thiam tam zawk te ngaihdan a ni.  Cerebral Oedema chu thluak vung chi khat a ni a, chu chuanin thluak hnathawh tibuaiin nunphung maksak tak tak a thlen thei a,  thaw hah a thlen mai bakah thawchhamin awlsam takin a thih theih a ni.  Mi thiamte chuan Bruce Lee hian Cerebral Oedema a neih avangin film a siam changin a thaw a chham zauh zauh thin an tih chu!

A hrechiangte sawi dan chuan Bruce Lee hian a thih ni zing dar 4 khan a film siam tum mek ‘Game  of Death’ chungchangah film siamtu lar tak Raymond Cho chu Hongkong-ah a hmu a, an inkawmlai hian Bruce Lee hian a lu chu na a tih hle thu a sawi a, Bruce Lee-a thiannu  Betty Ting Pei chuan natchhawkna damdawi a pe a, he a damdawi pek hi chemical chi hnih - Aspirin leh Meprobamate pai a ni.

Hemi ni vek hi Bruce Lee leh filmstar ve bawk George Lazenby te’n film chungchang sawi paha zanriah ei tlan an tum ni a ni. Zanriah ei hunah pawh chuan a rawn lan tak loh avangin an ruahmanna siam hi a tlawlh a, a chhan pawh Bruce Lee-a luna khan reh lam pan lova a nat zual zel avangin Bruce Lee hi Queen Elizabeth Hospital-ah an hruai a lo ni a, he Hospital ngei hi kungfu star lar leh chuai tawh lo tur Bruce Lee-a’n a hringnun khawvel a zawh tawpna hmun a lo ni ta a ni.

Mi thiamte’n post-mortem an han tih chuan a luna damdawi atana a damdawi ei-a Aspirin leh Meprobamate te kha an inhal (allergic reaction) a, chu chuan Bruce Lee-a thluak kha tivungin 13% laiin a len phah a ni. Hei hian a thluaka tui (CSF) chu a tipung hluai a, hei hian kungfu legend chu a hringnun hlu tak a lo chhat ta a ni. Kungfu pasaltha ruang hi Seattle-ah an la a, an phum ta a ni.

Kan sawi tawh angin China misual pawl khatin Bruce Lee hi an that a ni tih thu a awm ve bawk a. Engpawhnise, a finfiahna leh hre chiangtu ni-a insawi fel fai tak an awm loh avangin misualin an that a ni tih thu chu a zuzi ta zawk a ni. Hetihlai hian Bruce Lee-a thih danah hian mi thiam tam takin zirchianna an nei mek zel bawk a ni tih kan hriat ve a tha awm e.     


ARTUI CHHUM vs ARTUI KAN

Hriselna atan khawi hi nge ṭha zawk ang tih hi zawhna awm thei tak a ni âwm e. Tun ṭumah hian omelet leh boiled egg chungchanga mi thiamte sawi i lo zir ang u:-

Artui kan (omelet)-ah hian a chaw ṭha pai nutrient te kan tichhia a, thau chhia a pai tam bawk a. Chuvangin artui kan (omelet) ei ngun chuan BP sang neih a awlsam hle.

Artui chhumah hian a chaw ṭha pái te a chhiat ve loh mai bakah ruh tana vitamin ṭha a siam a, hriselna atan a ṭha em em a, mit khawhmuhah harsatna a siam ve lo bawk. Chuvangin artui chhum (boiled egg) ngei hi ei zawk tur a ni.