Thursday, 19 June 2025

​Tui chungchang avangin India leh Pakistan inkar a sa ru thar hle

-- Joel Lairemsanga


A tui hnar khuapa Pakistan dan châr a hreh lohzia thu maia a sawi chu a ti tak tak hle a ni tih tichiang turin tunhnaiah hian India hian Km.113 zeta thu tui kawng siam a tum mek a, he tui kawng a siam chhan ber tur chu Indus Water System-a tui lo pung zel te a luan liam lohna tura Punjab, Haryana leh Rajasthan-a leilung ro tak tak hmuna tui semna tur a ni.

Pakistan rama tui luan luhtir ai chuan kan ram pawhin a mamawh ve tho alawm tia India rama tangkai zawka hman a duh vang a ni ber. Hei hian Pakistan chunga India rilru put dan a lantir chiang hle a. Prime Minister Narendra Modi-a'n thisen leh tui a luang dun thei lo ve tia a lo sawi chu a sawi mai mai lo a tih theih awm e.

He tuikawng siam tur hian lui lian tak tak - Chenab, Ravi, Beas leh Sutlej  a pawh ang.

Tui hi Jammu & Kashmir atangin Punjab, Haryana leh Rajasthan-ah sem chhuah tum a ni a, hei hian tui mamawh em em loneitute tan malsawmna a thlen dawn a ni. Tui kawng sial thar bakah hian tui kawng hlui Ranbir Canal pawh chei hnum a ni nghal bawk ang.

India rama loneitu tam takin he tui kawng hi an chhawr dawn bakah kawlphetha siam chhuah kawngah pawh a tha zawngin nghawng lian tak a nei dawn a ni.

Hetianga India-in tui kawng siama chet lak a tum hi Pakistan hian en liam mai mai a tum hauh lo. World Bank leh International Forum hrang hrangah a zualko a, a tul dan azirin International Court of Justice pawh kan thleng ang a ti. 

Pakistan minister-te chuan India chet tum dan hi mi dawihzep leh naupangchhe ngaihtuahna awm tawk vel lek a ni tiin India an dem hle. 

Pakistan Prime Minister Shehbaz Sharif-a kaihhruai National Security Committee chuan Pakistan tuihnar India-in a la kawi a nih chuan kan lakah India hian indo a puangah kan ngai dawn a ni a ti. 

Pakistan Defence Minister Khawaja Asif chuan vauna thu khauh tak a chhak chhuak ve leh ta a, India ramin kan tuihnar a la kawi a nih ngat chuan sipai chaknain kan nuai chhe tho tho dawn a, chuvangin la kawi lo law law zawk sela atan a tha ang a ti. Ani bakah hian an Finance Minister pawh rawn tawng chhuakin, India hian tui hi a dang chat reng a nih chuan nuclear indona a chhuak lo ang tih a sawi theih loh a ti ve bawk.

Kan sawi tawh angin India hian Indus Water System atanga Pakistan ram chhunga tui luan chhuahtir hi a tum lo tak tak hle a, tui luangliam tur venna atana tui kawng siam a tum pawh hi tuna a inbuatsaih dan hrechiangtute chuan a ti tak tak hle niin an sawi. Hetih lai hian Pakistan hian ngawih a tum bik hauh lo a, tui a mamawhna a san tawh bawk si avangin tui chungchangah hian India lakah vauna a chhak chhuak hial ti pawhin kan sawi thei awm e. 

Tui chungchanga India leh Pakistan inkara boruak sa ru tak inmung mek hi eng tiangin nge a lo irh chhuah ang tih hi mi tam tak ngaihtuahna luah mektu a ni.

                                                     I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh



Tunah hian China-in hlauh deuh pakhat a nei

-- Joel Lairemsanga


Tunlai hian China hian helhkam leh lungkham lian em em pakhat a nei a, tuna Israel leh Iran intihbuai mek hi a ni lo a, Taiwan chungchang pawh a ni hek lo. 

Tibet ram leh Dalai Lama chet vel dan hi China hian tunhma zawng aiin a thli-thlai uluk a, a chhan ber chu hlauh ruk a neih vang a ni.

Tuna Tibetan Buddhism sakhaw bruaitu lu ber Dalai Lama hi Tibetan Buddhism sakhaw hruaitu lu ber 14-na ni mek a ni a, Dalai Lama hian July 6, 2025-ah khian a kum 90-na a pum dawn a, a upat tawh avanga taksa lamah a chak tâwk tawh loh chhuanlamin a pianchamah hian amah thlaktu tur a puang dawn nia report a ni a, eng ang mize pu nge amah thlaktu atana a ruat ang tih ngaihtuahnain China-a ro rel mek Communist Party hruaitute rilru a luah khat mek a ni

Tibet hi China thu hnuaia kun tur kan ni lo a, inzawmna kan nei hek lo ti-a China laka inlak hran duhna rilru pu-in tuna Dalai Lama hi a rawn thlak ang tih hi China hian a hlau hle a, hei vang hian China Top Security Official Chen Wenqing chuan Tibet ram hrula China Province pakhat Qinghai chu a tlawh nghal chat a. Chen-a hian China leh Tibet inzawmna a lo ngheh zual zelna atan Qinghai hian hmun pawimawh tak a luah a, inthen hranna rilru pu te reng reng chu he hmun atang hian kan nuai chimit nghal zel tur a ni a ti bawk. 

Kum 1995-ah khan Tibetan Buddhism sakhaw hruaitu lu ber dawttu Panchem Lama chu thlak a ni a, a thlaktu tura ruat thar hi a chin hriat lohin a bo a, China hian tan inah a khung bo ni-a sawi a ni nghe nghe.

Amah thlaktu tura ruat thar leh hi tu dang ni lovin China-in a duh duh dana a thunun theih leh China awn tlattu leh Communist Party chhunga dinhmun pawimawh tak taka inrawlhna nei Gyaincain Norbu a ni. Hei hi tuna Dalai Lama hian a hre chiang em em a, a haw  hle bawk. Chuvangin Dalai Lama hian amah thlaktu tur atan China haw em emtu a ruat mai ang tih hi China hlauhthawn em em chu a ni.  

Qinghai province tlawhtu Chen Wenqing chuan tualchhung thuneitu zawng zawngte chu Tibet leh a kaihhnawih thil thleng reng reng chik taka vil tur leh chhinchhiah vek turin a hrilh a,  sakhaw thila punkhawm pawh khap turin a hrilh vek bawk.

Tuna China bengkhawn ber chu kan sawi tawh angin Dalai Lama hi a ni. A chhan chu Dalai Lama hian amah thlaktu tur chu China nena inhnimhnaihna nei lo leh China ramah pawh piang lo a ni dawn tih a lo sawi ri zauh tawh a, China hian India rama piangin Dalai Lama hi a thlak ang tih a hlau hle. 

Kumin March thlaa a lehkhabu ziah an tlangzarh takah pawh Dalai Lama hian a thih hnuah taksa thara khawvela a lo kal leh hunah pawh China sawrkar duh dan ang ni lovin Tibetan Buddhist serh leh sa g angin a lo piang nawn leh dawn tih a ziak a, hei hi China hian a helh hle.

China hian Dalai Lama hi China laka inlakhran duh mi a ni tiin an inkar boruak hi a tha ngai lo a tih theih. Buddhism sakhaw hruaitu lu ber ruat thar chungchang leh   pian nawn lehna thuah pawh China hian kan pawmpui a ngai a, kan pawmpui loh chu pawm theih a ni lo tih hi a thu pawm dan a ni. 

Tun hnaiah khan China President Xi Jinping-a'n Buddhism sakhaw hruaitu thar pawmpuitu tur leh sakhaw hruaitu lu ber dawttu Panchem Lama a hmu a, China leh Buddhism sakhua inlaichinna a that zual zel a pawimawh thu a hrilh. Hetia an inhmuh hnu lawkah hian Tibet hruaitu te'n inhmuh khawm an ko nghal a, Xi Jinping-a policy zawng zawng an pawm vek thu an sawi thar leh nghe nghe.

Hei hi Tibet-a thil awm dan nimahsela July ni 6-a Dalai Lama ni mekin amah thlaktu tur a puang tur hi China hian hlauhthawnna nen a thlir mek a, China tan hauh lotu Dalai Lama a ruat a nih chuan Buddhism sakhaw betute rilruah China ram hruaitute huatna chi a tuh nghet ang a, chu chuan nget lung angin China impumkhatna a la ei chhe mai ang tih hi a hlau hle a ni. 

China rama sakhaw lian ber chu Buddhism hi a ni a, he sakhaw betute'n an ngaihsan leh a thu an awih em em Dalai Lama berin China a sawichhiat tlat chuan China mipuiah a chhe zawngin nghawng lian tak a nei thei dawn tih hi china hian a hai hauh lo a, hei vang hian Dalai Lama thar ni tur hi hlauhthawnna nen a lo thlir mek a ni.

                                 I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh





Monday, 16 June 2025

India-in F-35 hnawlin Su-57 a thlang ta

- Joel Lairemsanga


India chuan United States indo thlawhna chhuanvawr F-35 aiah Russia indo thlawhna Su-57 zawk lei tumin indawrna a kalpui mek a, tunah hian a hmawr an bawk fel tep tawh nghe nghe.

Hetianga India-in Su-57 zawk lei tuma Russia a dawr ta hian khawvel a barakhaih hle. A barakhaih ber erawh United States a ni a, a chhan chu a indo thlawhna chhuanvawr F-35 lei tura India a nawr char char laia hetiang thu a lo awm ta hi US tan hian a na ve a ni. 

Ram tak tak leh US ngei pawhin mak ti mahsela India hian huaisen takin thutlukna a siam a, ram tana tha ber tur ngaihtuah chung zelin thutlukna kan siam a ni a ti. India-in Su-57 lei a tum tih an hriat veleh US chuan F-35 siamtu company Lockheed Martin Chief Executive Officers rualte India-ah tirh nghal a tum a;nimahsela India hian tunah chuan kan buai em avangin hun thawl kan nei rih lo e tiin a lo uksak lo a, an zin tum pawh an thulh zui ve leh ta rih bawk.

Eng anga tawngkam thiam leh duhsakna awka chhak chhuak mahse India chunga US rilru put-hmang hi India hian a hai bik lo hle. A hun laia indo thlawhna tha ber pawl F-16 leh ralthuam tha tak tak Pakistan kuta hlantu chu US hi a ni a, Pakistan hian heng ralthuamte hi khawi ram lakah nge a che lek ang tih chu chhan ngai lova chiang sa a ni. Kawng leh lamah US hian ralthuam leh sumdawnna kawngah India nena thawh dunna tha neih a duh leh hle si a, hei hi a thluak hman dan a ni tlat. Tunah hian India hian US hriatthiam theih turin ''Su-57 kan lei tur chungchangah hian kan tana tha ber tur angin thil kan kalpui a ni. Kan mamawh kan hria a, ram dangte nawrna avangin eng inremna mah kan ziak ngai lo ang'' a ti ve chhar chhar ngam ta a nih hi. Hetia huaisen taka India a tawng chhuak hi khawvel titi a tling pha mek nghe nghe.

Russia nena indawrna an kalpui mek hi an zawh veleh tunlai khawvela indo thlawhna tha ber chi ni mek 5th generaation stealth fighter Su-57 hi Indian Airforce tha tichaktu tangkai ber a ni pha nghal dawn a, India hian Su-57 hi sawmhnih leh pali lei phawt a tum. He indo thlawhna changkang elkhen hian hmelmate radar a bum thei a, khawl thluak nei leh mahnia hna thawk thei artifical intelligence-a thuam a ni bawk. A thlawk chak thei hle a, chak taka a thlawh lai pawhin vawi khatah a kah tum tam tak a hmu theiin a nuai chimit nghal thei nghe nghe. A thatzia leh a thiltihtheih tam zawk hi Russia hian a la zep ru tlat bawk.

India hian he indo thlawhna hi a lei veleh Russia tih lohah chuan Su-57 nei hmasa ber ram a ni dawn tihna a ni a, hemi rual hian van boruak venna tha tawpkhawk S-500 pawh a lei nghal bawk ang. Operation Sindoor-a India van boruak vengtu tha elkhen kha S-400 a ni a, kha ai pawha la changkang zawk S-500 that turzia phei hi chu keini ang chuan kan sawi thiam pha lo zawk hial awm e. Russia pawh hian S-500 air defence system hi a chhuang hle a, khawi ram hnenah mah hralh a tum lo bur a; nimahsela a thian tha leh a kawmngeih em em India dilna erawh hnar har a ti si a, ram dangah kan hralh lo ang ti chung siin India hnenah chauh chuan kan hralh phal e a ti ta der mai a nih hi. Hei hian India chunga Russia rilru put-hmang a tarlang chiang hle a, India ramin khawi ram thu nge awih ber sela a tih fuh zel ang tih zawhna pawh kan chhang thiam tawh awm e.

US-in India hnena a F-35 a zawrh tantirh atang khan India hian F-35 hi kan leisak che u a nih chuan kan ram chhungah ngei he indo thlawhna hi kan siam min phalsak ula, thiamnaa thuam a nih dan zawng zawng pawh min hrilh anga, US-a a man zat ang chiaha kan lei min phalsak bawk tur a ni ang a ti a;nimahsela hei hian US a tilungawi lo hle a, an indawrna pawhin a thuanawp zui phah hial a ni. Russia erawh chuan hetianga India thil phut ang zawng zawng hi a remtihsak avang leh chhan hrang hrang avangin India hian Su-57 hi lei a tum ta zawk a ni. 

India hian ralthuama intodeh tumin ''Make in India'' programme a kalpui mek tih hria ila. Ralthuam lei kawngah kan va dawr tur te duhdan ang ngawt ni lovin kan duh dan anga kalpui ve a tul tlat a ni. Lockheed martin Company hnenah India hian F-35-a thiamna in bilh luh zawng zawng min hrilh loh chuan F-35 hi a man chanve pawhin min zawrh mah ula kan leisak thei lo ang che u tiin chiang takin a lo hrilh lawk tawh a, hetia sirah a hnawl ta mai hian US hi a tilunghnur hle. 

US President Donald Trump-a'n China laka chet lakna atan chuan a tha ber e tia duhsakna aw-ka nena India hnena a fak em em F-35 hi indo thlawhna enkawl hautak leh senso sang em em a ni a, chutihlain Russia Su-57 erawh a hautak nep zawk hle thung. Enkawl a hautak piah lamah F-35 hian hnuhma chhia a lo nei bawk a, Aviation Safety Network tarlan danin F-35 sawmhnih leh pakua zet chu chhan hrang hrang avangin a lo tla tawh tlat mai! chutihrualin Su-57 tla erawh pahnih chauh chhinchhiah a la ni thung.

Kum 2001, September 11-a US-in firfiaka beihna a tawh khan na takin a chhang let a, he a chet lakna hian ram dangah pawh huang a zauh a, a bul tumtu ber Osama Bin Laden-a lah chu F-16 hial a pek phal Pakistan-in a lo hum lawi si. US hian Iran sipai hotu lian tak pawh mi ramah daih a dah tha hreh lo a nih kha. Nimahsela India-in firfiaka chetna a tawha chhanletna a kalpui dawn meuh chuan na taka che lo tur leh zawldawh taka awm turin India chu a chah lawi si.

Mi firfiakte a thlawp reng tih hre chung siin US hian Pakistan chu F-16 a pe a, heng indo thlawhnate hi India beihna atan kum 2019-ah khan Pakistan hian a hmang zui ta chat bawk.

US kalphung han en hian khawi ram mah hi tih tak thlakin a hmangaih lo emni aw tih tur a ni. A tana tha tur a nih chuan India leh Pakistan a thlawp thei ve ve a, hlawkna a hmuh dawn phawt chuan thawhpui theih loh pawh a nei lo tih hi mi vengva chin leh mi thil hre zau te ngaihdan a ni ta zel mai. 

Hei hi thil awmdan a nih avangin mi inchhiar zau leh awn sa lam nei lem lova ngaihtuahna thiang hmangtute chuan India hian khawi ram mah hi innghahna pui berah hmang lo sela, a theih ang tawkin ram sum leh pai leh sipai leh rathuamah hmasawn tum sela, chu chu ram ropui leh zahawm a nihna tur a ni a, ram zahawm a nih chinah chuan khawi ram pawhin ka thian tha a ni tiin an kawmngeih zel tawh ang tih hi an ngaihdan a ni.

                                  I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh



Sunday, 15 June 2025

India-in Israel thiamnain indo thlawhna a thuam tha mek

- Joel Lairemsanga


Tunlai hian India hian a indo thlawhna sawmriat leh pathum chu Israel thiamnain a thuam thar a, heng indo thlawhna te hi India-in a ram chhunga a kutkawih ngeia a siam ve ngat HAL Tejas Mk-1A an ni. 

Heng indo thlawhnate hi Israel thiamna Active Electronic Scanned Array Radar (AESA radar) leh electronic warfare systems-a thuam thar an ni a, radar guided Derby missile an pai lai chuan he bomb mit nei hi awlsam leh dik taka an thunun theih nan pilot-te'n Elbit helmet-mounted sight (HMS) an hmang tawh bawk ang. 

Tun hnaiah hian ralthuam lama India leh Israel thawhdunna hi a nghetin a thuk chho tawh hle a, thiamna thar intawm an neih bakah Israel thiamna hmangin India ram chhung ngeiah ralthuam siam chhuah a ni bawk. A bik takin Hermes 900 drones, Barak 8 leh Spike missile leh laipui tha tak tak te hi sawi hmaih chi a ni lo. Heng Israel ralthuam bakah hian Tank venna tur TROPHY active protection system pawh India ramah siam a ni a, Tejas indo thlawhna siam chhuah hmasak te khan Israel siam radar system an hmang vek bawk.

Kum 2019 atanga 2023 chhung khan India hi Israel ralthuam lei nasa ber ram a lo ni tawh a, Israel ralthuam hralh chhuah zaah sawmthum pasarih zet a hauh pha a ni.  

Kum 2006 atang khan India hian a hawiher tidanglamin Russia ralthuama a innghat lutuk chu titlem tial tialin khawthlang ram heng France, Israel leh United States te hi a dawr nasa tan ta a. Kum 2023 atanga 2024 chhung khan Israel hi India hnena ralthuam hralh hnem ber pathumna a lo ni pha ta hial. India-in ram dang atanga ralthuam  a chawk luh zaah sawmpathum zet a ni pha a, kum 20 liam ta chhung zawng ai khan a let hnihin a pung tihna a ni. 

Senior Network Mapping and Data Analyst Pavak Patel chuan - "Ralthuam lama India leh Israel thawhdunna hi a lo lian ta hle a, India hian ralthuam lamah tlakchham leh mamawh a neih chuan a mamawh pe turin Israel a lo che chhuak vat thin  a, hei hi thil hlu tak a ni. Israel hian India-in ralthuam lama hmasawnna tura 'Make in India' programme a kalpui hi a hlutpui hle a, tunah hian indo thlawhnaa hman tur ralthuam tha tak tak an siam dun a, hei hian India-in Israel a rintawk zia a tarlang chiang hle a ni" a ti. 

FDD's Center on Military and Political Power-a Senior Director Bradley Bowman chuan - "US angin Israel hian a ralthuamte ram dang hnenah a hralh hian a ram sum leh paiah a than phah dawn a, ralthuam lamah hma a sawn phah mai bakah ram thiltithei leh ram hausa leh intodelh a ni mai dawn a ni" a ti.

Ralthuam lama mithiam Seth J.Dranztman chuan - "Ralthuam siam kawnga India leh Israel thawhdunna hi a thuk chho tulh tulh a, hei hi ram pahnih tan thil tha tak a ni. Indona lian pawh tawk se an inphatsan a rinawm loh a, ralthuam tha zawk leh changkang zawk siam kawnga an thawh dun zel a rinawm" tiin a sawi ve bawk.

                                 I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh



Saturday, 14 June 2025

China hmaah US a kun dawn hnai ta emni le?

- Joel Lairemsanga


China hian khawvela leilung hausakna chi khat  ''Rare earth elements'' an tih hi khawvel hmun hrang hranga sem chhuah kawngah a vawk lal len a, a bik takin ''Samarium'' phei hi chu a thuhnuaiah a dah vek a ni ber.

Samarium hi thir lam niin indo thlawhna siamna atan te, bomb mit nei siamna atan leh ralthuam chi hrang hrang siamna atan te hman a ni a, a nihna takah chuan he samarium tel lo hi chuan indo thlawhna changkang ber ber chi F-35 pawh hi a siam theih loh a ni.

Heti khawpa thil pawimawh ni si hi China-in a thunun tlat avangin China hian samrium hi ram danga thawn chhuah a khap hun hunah khawvela ram thiltithei ber ber te chu ralthuam an siam kawngah an tal buai nghal hle dawn a ni tih hi mi vengva chin leh ngaihtuah thuite chuan an hre chiang ta tulh tulh mai. 

Kumin kumtira China leh US-in sumdawnna kawnga indo an puan tirh khan China hian rare earth element chi sarih chu US hnena hralh a khap nghal chat a nih kha. Heng rare earth element chi sarih zingah hian indo thlawhna siamna atana pawimawh em em samarium pawh a tel nghe nghe. He thu hi New York Times chanchinbuin an kawmnaah Metropolitan State University, Denver-a thir-lam mithiam Stanley Trout chuan a sawi chhuak a ni. 

Heng element chi sarih China-in US hnena thawn chhuah a khap te hi dysprosium, gadolinum, lutetium, scandium, terbium leh yttrium te a ni a, heng te hi civil technology atana tangkai tak tak vek an ni a, sawi tawh angin samarium erawh ralthuam siamna atana hman a ni thung. 

Report atanga a lan danin hetianga China-in samarium hralh chhuah a khap reng dawn a nih chuan khawthlang ram te chu ralthuam siam kawngah an thuanawp thuai dawn a, ralthuam an neih sate enkawl leh thuam that kawngah pawh harsatna nasa tak an tawk ngei dawn a ni. Thil thleng thei leh a nghawng thui tak awm thei hi China lah hian a hre chiang nasa bawk si a, engnge thleng zel dawn tih sawi thiam a har hle. 

Tunah hian China hian dysprosium leh terbium te chu hralh chhuah a remti leh tawh a; nimahsela ralthuam siam kawnga khawthlang ramte mamawh ber samarium erawh a la hup bet tlat a ni. 

British Chambers of Commerce-a Head of Trade Policy William Bain chuan - "China-in samarium hi a hup bet reng a nih chuan indo thlawhna tha tak tak, a bikin F-35 te chu siam chhunzawm theih a ni lo thuai dawn a ni. F-35 pakhat siamna atan hian a lo berah samarium hi pound 50 tal hman a ngai si a ni" a ti. 

F-35 hi Lockheed Martin company-in an siam a ni a, samarium hi an tlakchham veleh indo thlawhna an siam hna an chawlh a ngaih hmel ta hle. Hetiang hi thil awmdan a nih mek avangin China thiltihtheihna avangin khawvel hi ralthuam siam kawngah a thuanawp lovang tih sawi theih a ni lo.  

CNBC hnena William Bain sawi danin tunah hian US hian samarium kawl sa tlem a la nei a, nimahsela hun rei daih tur erawh a nei tawh lo thung. Samarium a tlakchham veleh ralthuam siam kawnga hmahruaitu leh sum leh pai hailut hnemtu US hi rinphak bakin a talbuai dawn a, a ram sum leh pai inghahna pakhat a nih ve bawk si avangin tlawm leh zah pawh dawn lovin US hi China hmaah a kun lovang tih a sawi theih ta loh. 

Hei vang hi a ni maithei e, US President rothap leh kal khat tak Donald Trump chuan China lakah chhiah sang uchuak tak bithliaha sumdawnnaa indona a kalpui mek karah inbiakremna kawng a awm maithei tiin China nena inbiak remna neih a duh thu a sawi ri ta zauh zauh mai a nih hi.

                                I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh



Thursday, 12 June 2025

India-in silai changkang elkhen a siam hlawhtling ta

- Joel Lairemsanga

Ralthuam lama hma a sawnna tura "Make in India" programme a kalpui chu India hian a hlawhtlinpui tan ta malh malh hle.

Hetianga ralthuam chi hrang hrang siam kawnga hma a sawn mek karah tun tum chu silai chungchanga hmasawnna kawng a zawh chanchin thar lam hi tawi tein i han sawi teh ang. 

Tun thawhtanni liam ta June 9, 2025-ah khan India hian silai puakrang rothap leh changkang leh tha chungchuang a siam chu a enchhin a, a enchhin hlawhtling hle. 

He a silai siam hi Light Machine Gun niin a hmingah Ten AI Weapon System (TAIWS) a vuah. TAIWS hi hmun sang takah a hman tlak dawn em tiin China leh Pakistan nena kan inrina hmun sangah kher a enchhin a ni. 

* Sawi tawh angin TAIWS hi light machine gun a ni a, medium machine gun huangah pawh chhiar tel theih a ni turah ngaih a ni. Hahdam taka kah a nih theihna atan nghahchhan ke pathum a nei. 

* A han changlang khawp a, Artificial Intelligence (AI) nena thlunzawm niin camera changkang ber ber chi-a thuam a ni.

* Kilometer 2-a hlaa a kah tum a hmu chat chat thei a, chhun leh zan leh chhum chhah pik karah pawh a hmuh fiah theih dan a inang reng bawk. 

* A mit atana Camera tha ber ber chi a hman te hi mihringina thunun ngai lovin Artifial Intelligence (AI)-in a thunun a, hei vang hian chhun leh zana a hmuh fiah lam a inang reng a ni.

* Sipaiin a thunun ngai lovin amah hian a kah tumte a hmu chat chat thei a, an chet ran dan ang zelin amah insiamremin a tin kual char char thei nghe nghe. 

* Hmelmate kap tura insiam rem nan millisecond 10 chauh a mamawh a, chu chu mitkhap kar lek tak tak niin 0.01 sec. lek tihna a nih chu. 

* Rang mangkhenga a kah tum a man fuh chat tawh hnuah chuan mahni thua silai inhmet per mai lovin silai hmeh per hna hi chu sipai kutah a dah thung a, a hmettu hmeh ran zawngah hmelmate a tuk dawl ran zawng hi a innghat a nih tak ber chu. Silai hi hmeh per a nih vat loh pawhin a kah tum a hmuh fuh tawh te chu che sawn pawh ni se a man fuh reng tawh tho a ni. 

Tun thawhtannia an enchhinnaah chuan TAIWS machine gun hian a kah tum zawng zawng thelh miah lovin a kap fuh vek a, a kah dik zawng hi zaa za a ni e tiin lawm takin an sawi.

* Square meters 2500 huamchhung chu he silai pakhat hian him takin a venghim hneh hle turah ngaih a ni. 

* Hmelmate chet vel dan a chhui thiam em avangin an pan tumna lam hawi pawh a ring thiam hle turah ngaih a ni.
 
TAIWS machune gun hi hmun vawt, hmun sang leh tlangramah a tangkai zual hle dawn a, chuvangin hmun vawt leh hmun sang tak tak - Ladakh, Siachen, Arunachal Pradesh leh tlangram leh khawkrawk tamna Jammu & Kashmir leh Mizoram-ah te tangkai taka hman theih a ni dawn ta a ni. 

* Sawi tawh angin a kah tum hmu chat chat thei tura AI-in a thunun tlat mit a neih that em avangin he silai-pu leh kaptu tur tan a him dawn a, he silaipu veng tura a hranpaa sipai dang dah a ngai ve dawn lo a ni. 

* Eng sik leh saah pawh ni se chhun leh zana a that dan a danglam chuang hauh lo.

* A che rangin a kah a dik em em. 

* "Make in India" programme hnuaiah TenneT Tech company-in he silai tha chungchuang hi an siam a ni. 

Hetiang taka silai changkang hi nimahsela  robot erawh a ni lo tih hria ila. Hmet per turin mihring tho a mamawh a, hei hian a thatna a tinep chuang hauh lo. Mihringa hmeh per a ngaihna tak hian he silai him zia leh mihring thuhnuaia kun a nihzia a tarlang ti pawhin kan sawi thei awm e.

                                I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh



Wednesday, 11 June 2025

E heu, India a hausa thar thut dawn e!

- Joel Lairemsanga


India hian lei hnuaia rangkachak laih chhuah tur a ngah lo hle a, hei vang hian rangkachak ngah kawngah chuan a inchhuang lo hle awm e. 

Hei hi thil awmdan nimahsela tun hnaiah thu lawmawm tak a rawn awm ta nawlh mai. Rangkachak tam mangkhéng laih chhuah tur hmuh chhuah a ni nawlh mai. India-in zalenna a hmuh hnuah a vawi khatna atan rangkachak laih chhuah hna lian tham takin a kalpui ve thei dawn ta tihna a ni hial.

Rangkachak an hmuh chhuahna hmun hi Andhra Pradesh State-a Kurnool district-a Jonnagiri hmunah a ni a, tunah Deccan Gold Mines Limited Company-in laih chhuah hna thawk turin inbuatsaihna an kalpui mup mup mek a, hna an tan thuai beisei a ni. 

He company-in rangkachak laih chhuah hna an thawh tur hi Jonnagiri Gold Project tih a ni a, hei hi India rama mimal company-in lian tham taka rangkachak an laih chhuah hmasak ber tur a ni nghe nghe.

Kumtin rangkachak Kg. 750 an laih chhuah theih beisei a ni a, a kum khatnaah chuan Kg. 400 an lai chhuak ang a, chumi hnuah chuan kumtin an lai chhuak tam tulh tulh tawh dawn a ni. Sawi tawh angin kum 80 hnuah India-in lian tham taka rangkachak laih chhuah hna a kalpui lehna hmasa ber tur a ni. 

A lai chhuaktu tur Deccan Gold Mines Limited hian senso atan Rs. Vaibelchhe 200 an ruahman a, an hnathawh hi Geomysore Services India Limited-in an pui dawn bawk a, anni hian a hlawkna zaa sawmli an chang ve ang.

Rangkachak laihchhuahna khawl bun leh ram leilung hman phalna hi Andhra Pradesh Pollution Control Board-in a lo pe fel diam tawh a, laih chhuah hna thawh tan tak tak a nih hmain thla reilote chhung chu a enchhinna atan tlem laih chhuah hmasak a ni phawt ang. 

Rangkachak an laih chhuahte hi a thlitfimna hmun hrang hrangah hralh a ni dawn a, an laih chhuah kum khatnaah chuan Kg.400 an laih chhuah atangin Company hian Rs. Vaibelchhe 350 lai an hmuh theih an inbeisei.

Laih chhuah hna thawk tura phalna an hmuh veleh Deccan Gold Mines Limited Company hlutna hi a pung nghal hluai a, thla 10 chhunga a san ber tum a thleng nghal hial. Stock market-ah an company hlutna hi nikum atang khan a pung ta dawrh mai a nih chu.

Rangkachak hi awlsam takin ton 6.8 chu laih chhuah mai theih an inring a, an thawhpui Geomysore Company hian khawl lian leh changkang tak tak hmangin a ram leilung chhak leh thlangah a verh hna an kalpui tan tawh bawk. Hetia verh a nih hnuah phei chuan ton 14 lai an laih chhuah theih an inbeisei a, kum 15 chhung lai he rangkachak laih hna hi thawh theih an inring hle bawk.

Sorkar atangin rangkachak laih chhuah hna hi thawk turin phalna engkim hmuh a ni tawh a, environmental clearance pawh kum 2043 thlenga hman phalna neih a ni bawk a, hei vang hian rei tak chhung chu he project hi kalpui theih a nih phah bawk dawn a ni. 

He rangkachak laih chhuah hian India ram sum leh paiah a tha zawngin nghawng lian tak a nei pha dawn a, tualchhung mite tan pawh hna tau a tet hnem hle bawk ang. 

Rangkachak pai leilung hi then fai lohin a tirah chuan nitin ton 1000 zel laih chhuah pawp pawp a ni phawt anga, rei vak lo hnuah chuan nitin ton 2000 zela laih a ni tawh thung ang. Heng rangkachak pai leilung hi a thlitfimna hmun hrang hrangah thawn chhuah zel tur a ni. 

Rangkachak laih chhuah tur hi a tam em avangin rangkachakah ngat chuan India hi a intodelh hle tawh turah ngaih a ni bawk.

                                I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh



Tuesday, 10 June 2025

India chawisangtu Bomb mit nei - BRAHMOS

- Joel Lairemsanga


India-in Operation Sindoor-a a chet thatpui em avanga ram dang mit fukna ni mek leh rawn lar thar hluai bomb mit nei "Brahmos" chungchang hi a tlangpui zawr zawrin i han sawi teh ang.

BrahMos hi bomb mit nei (missile) zingah pawh ri let engemaw zata thlawk chak chi (supersonic) a ni a, India leh Russia tangdunin an siam a ni.

India rama Brahmapitra lui leh Russia rama Moskva lui hming kaihkawpin a hming hi phuah a ni. 

A thlawh ranna leh a kah a dik em em hi a lar chhan ber chu a ni.

Sawi tawh angin BrahMos hi a thlawk chak hle a, ri let thum laia chakin a thlawk thei a, darkar khat chhungin Km.3700 a thleng hman daih a nih chu. 

BrahMos siam chhuah hmasak ber chuan Km.290-a a kah tum a kap fuh chat chat thei a, BrahMos siam tharte erawh chuan Km.500 aia hla pawh a kap fuh chat chat thei tawh thung.

Kg.300 laia rit puak thei thil dang pawh thlawhpui nal nal thei tura duan a ni.

A kah a dik hle a, a tum a kah thelh ve chhunah pawh ft.6 ai chuan a sual thei lo hrim hrim a ni awm e. 

He bomb mit nei hian a mit atan Inertial navigation leh GPS leh terminal active radar seeker a hmang a, hei vang hian a kah tum a kap fuh chat chat thei ta thin a lo ni. 

* BrahMos hi tuipui chungah tui dai per lo tawk chiah chiahin tui hrulah hniam takin a thlawk par par thei a, hmun khawkrawk tak takah pawh hniam taka a thlawh theih zel bawk avangin hmelma radar-in a man thei lo a, hei hi a thatna em em pakhat a ni leh bawk.

* BrahMos missile hi chi hrang hrang siam a ni a, chungte chu:-

-- BrahMos Block I/II/III : Hei hi khawmual atanga kah chhuah tur bika siam a ni.

-- BrahMos-A: Hei hi indo thlawhna atanga kah chhuah tur bika duan a ni.

-- BrahMos-S: Hei hi tuihnuailawng atanga kah chhuah tura duan a ni.

-- Ship-launch: Hei hi indo lawnglian atanga kah chhuah tur bika duan a ni a, India indo lawng lian INS Visakhapatnam-ah chuan a  ther fur a ni awm e.

-- BrahMos-NG: Hei hi a changkang ber tur a ni a, tunah hian tihchangtlun hna la thawh mek a ni.

Kumin May, 2025-a India-in Pakistan ram chhunga mi firfiakte tawmbuk nuai chhe tura Operation Sindoor a kalpuiah khan Brahmos hi a hmang rim hle nia sawi a ni a, he thu hi Pakistan Prime Minister Shehbaz Sharif pawhin a sawi chhuak nghe nghe. Hetia Pakistan PM berin BrahMos hman a nih thu a sawi hian BrahMos hi a vawrh lar zual ta sawt a ni.

Kuminah Philippines ramin Brahmos hi a hlawpin a vawi hnihna atan a lei tawh a, dollar maktaduai 375 zet a seng. Tunah hian lei tumin Vietnam, Indonesia, Egypt, Brazil leh South Africa te'n indawrna an kalpui mek.

India ramin Brahmos kap hla chi, km.800 laia hla kap fuh chat chat thei tur a lo enchhin tawh a, a hlawhtling hle. Tunah hian a changkang ber chi Brahmos-NG enchhin turin a inbuatsaih leh mek a, kumin kum tawpah chuan a enchhin hman a beiseiawm hle. He Brahmos-NG hi a te fel ret dawn a, a thawk chak zawkin a thlawk thui thei ber dawn bawk a. A hlawhtling a nih chuan India hian a indo thlawhna Tejas Mk1A leh Rafale leh tui hnuai lawngah te a paitir ngeiin a rinawm. 

Tunlai hian India hian ralthuamah hma a la nasa hle a, ram dang atanga ralthuam lei ringawt duhtawk lovin a ram chhungah ngei siam tumin Make in India scheme a kalpui mek tih hria ila.

Tun aia chak zawka Brahmos siam chhuah a nih theihna atan India leh Russia hian Uttar Pradesh-ah factory thar din tumin ruahmanna an siam mek.

Brahmos thatna em em chu heti hian han khaikhawm ta ila-

* A thlawh ran leh a thlawh hniam theih em avangin hmelma radar-in a hmu hman lo a, hei hi a chungnunna em em chu a ni.

* Hmelmate indo lawng, thlawhna tum hmun leh sipai hmunpui kah chhiatna atana hman mai theih turin India hian Brahmos hi a tuaihnum tha hle.

* Brahmos avang hian Indian Ocean leh Asia-Pacific region-ah India hian chungnung ber nihna a hauh phah mek nia ngaih a ni.

* Ram dangin Brahmos avang hian India an be tha mek a, ram dang hnena ralthuam hralhna atangin India hian sum a hai luh hnem phah hle.

                       I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh