BAI DAI BAW HARH

                       (A reflection of Mizo Tradition and Cuture)  

                                               

        Chutia a uih zẩwn ang vut vuta Ầwksa mual mawngtam atanga  Tv. Rinawma leh Tv.Tete-a te nen kan pathuma  mualdung zawha kan haw chuan chhan tha tak a nei phawt mai le. Han en reng reng pawha nupuite duat tur ( Thaibawih ni lovin) tih hriat reng keini ang chuan  Tv. Rinawma’n  Pi Madini te buh thatzia leh zan lama nula rǐm a phǔr tawhzia a sȇprawtui lai chuan rilruin thingro put haw tur a lo dap ve mek bawk a. A tawpah zawng Pu Hmanga te vẩu-a thingro tha tak chu ka’n put tẩk kha. A ni lah taka, Pi Madini te hi buh leh bal an mir khawp a; metalled road-ah pawh buh hi chu tuh mahse khamkhawp an thar thovang tih tur an ni. Pu Mapuia te lo lu lam atanga huihchhuk thli  lo thaw thla heuh heuh  dawn pah chuan Nl. Didiki te buh to kimzia leh  a taimakzia, lẩwm a ngah theihzia te leh mẩi, maipẩwl leh dawnfawh a neih len theih bikzia te chu sȇprawtui pahin Tv. Tete-a chuan meizial a chawmpah bawk a. Tv. Rinawma leh Tv. Tete-a ten maipawl pumkhat pawh an hahpui laia Nl. Didiki’n pum  thum lai mai in a thlen thei thin hi chu sawi lan loh atan chuan a pamhmai luain ka hria.  An buh chu a that em avanga  Pang kẩkpui  zẩwn hial an thar theih kan beiseipui bawk a nih kha.  Tv. Rȇla te lo erawh an zinbo  deuh reng  avangin  a hnim deuh.   Chutia vaibel beng khat zǔk daih ẩwrh chauh kan chawlh hnu chuan kalzai rȇl lehin, kan khawtlang buh that hlawmzia te chu kan hrechiang chho ta zel a. Kumin pawh  hẩwp khawp kan thar leh ngei dawn e. Keini  Zohati khawtlang chuan chawm bawk,  hẩwp bawka pal buak bawk tur kan thar chhuak leh dawn tlat mai. Kan khaw lal  Pu Lalruatfela Sailo leh a thlah te tan chuan  inchhuanlarhna tham a tling ngei dawn e. 

 

Kan khaw tlangval chhuanvawr Tv. Thana pian thiamzia leh luck zia, Nl. Rinhlui  inlȇng kawm thiamzia te,  kan khaw lal rorel thiamzia te leh zanin thla hlei nga zana lȇn chhuah chakawm tawh zia te han hmehpawlh tak tak chuan ram tuk khat lai mai kan lo kal tawh reng chu niin!  Ầr rawh mual kẩwn thlen dawn meuh chuan Tv. Tete-a pawh a hlim ta kher mai.  Ani hi  ngawi reng chung pawha ring taka nui thei an tih ang chi kha a ni a. Chutia a lo hlim em em chhan chu engdang ni lovin, chhẩwlthuaitu nula a lo neih vang a lo ni!  A lȇngi te chu  ǔmphak ngei turin pheilai kan vẩwr leh ta sauh sauh mai.   Chawngphul sih sawm ang mi pathum kal tih takah, kan rik hluai lai chuan kan piah kawi khat maiah chuan  Tv. Lianzuala, Tlamȇm khat tana maipawl phur lo chawl  chu kan va hmu bawk a.  Ani hi tlangval hrisel leh inthazo tak, khawtlang pawhin  kan muanpui em em thin pakhat a ni. Engpawhnise,  nghahnei niawma a lan tlat avangin tlak duah lovin kan inkalsan ve leh ta a nih kha.  Kan  hma lawka  leipui, Hmẩwngsih khẩm hnuaia mi saw  Nl. Heleni  leipui ngei, kẩwla ni chhuak chhiara a tha vawmbeina a ni tih i hria em? Ani hi zawng  nula taima, remhria leh fel, mahni inringtawk tih takah chhungte tibuai tam lo thei tur ang berin mahni pual ngeia leipui hi nei ngat a ni a. Dai hnaite-a nei nimahsela, a enkawl uluk em avang hian a thar hlawkin chhungkaw tana ei bȇl ber nih a tling em em tho a nia. Anhling, Betȇ, Antam, chhawhchhi, Behlawi,adt. ah hi chuan anni chhhung tluka intodelh hi an tam kher lovang. Awmni kham meuhva khawtlang thiltih nikhuaa ruaipui thehni te hian asin Nl. Heleni  leipui hi kan chhawr em em ni.  Tuibur hmuam dẩ ẩwrh chauh kan kal leh tihah chuan engemaw kawng zawng taka mitvar riau Tv. Rinawma chuan kan um lȇngi te chu kan hma lawk kẩwiah sawn an liam a hmuh thu a sawi ta a.  A phurawm tan ta riau e. Mipa hlang kalna atan chuan a thui  ta mah mah bawk a ni e.  Vawk chaw tur a phurh leh a hnam hman atang saw chuan Pu Maenga a ni lo tih chu kan chiang tlang ta phawt mai. Lȇngi ngei a ni dawn e. Pheilai vẩwr a zẩng ta ngei mai a. Khai le, i va hnaihchilh ang u hmiang.  Chhei leh!!!!  Pi Awii chu  a va phur nasa em em ve mawle!  A hah hmel tawh viau lehnghal a.  Tv. Tete-a hmel nǔr mawlh hi! Kei zawng ka dem dawn lo.  Phurhlẩn te siama kan chhawk hnu chuan an in lama lo dah felsak nghal turin keini  umlai nei zawnglai te chuan kan pȇl ve leh ta mai a nih kha.  Kan piah kawi khatah chuan Nl. Dingpuii  zawngtah lo chu kan va hmu bawk a, a thing theihzia mawlh mai chuan kan tiril zu tikhǔr thei a mawle! Ani zawng thing a ngam khawp mai e.   Lo sǔl haw hun pangngai aia tlaia haw tih takah  hmunhlui  tlang kan thlen chuan  kan khaw field chhuanvawr, Lersia field-ah ngei mai chuan  tlangval, naupang leh bawngpui chenin  football an lo pȇt a ni ber mai a. Tv. Mala meuh pawh a bawng veng hawlam chu chempui leh iptepui bẩng meuhvin a lo inpȇt ve duai duai mai  maw le!!!!  Pi Awmpuii lah a vawkpui tlản chhuak ǔmin Lawipu veng lamah a inǔm phei leh tak hnawk hnawk kha. Kan vảngkhawpui hi chu nuam ve deuh a nia! 

Zanriah ei kham lunghnȇmi te in lam pana  pheilai vẩwr zet zawng pȇn a zẩng haih haih ngei mai!  Lunghnȇmi sakhming hi sawilan kher a tul awm lo ve. ( Tv. Rinawma  chuan  a hre lovang) . Ka va hnaihchilh hnu chuan thiante thawm pawh a lo tha tawh ham ham khawp mai. Ka rilru te te chuan tun anga nula leh tangval hlim taka kan nuih ho dar dar ang hi nakin khawvel lo changkang zel tur, Computer Age an tih hunah te hian a la awm angem le?;  Lo la awm ve pawh nise a hlutna chuan zanin kan huntawng ang hi a thleng pha ve angem?;  Nakin khawvel changkang zelah  RCC Building te a lo din khir iaih uaih hunah chuan vawiin ni kan khawtlanga kan in sak dan ( Mizopa In)  te hi thang leh thar ten an theihnghilh tawh mai lo maw?: Chutiang la hria an thangtharpui te chu thing tiin an la nuihzat zawk hial lo maw? ;  A hre lo te pawhin mahni hnam thil hlutna a ni tih hriain hriat tumna nen an zir leh peih angem le tih te chu ka ngaihtuah ta zel a.  Chungte avang chuan zanin-a ka nula rimnaa ka luh dan leh an in chhung awmdan te  ( Chu chu Mizopa In sak dan a ni si a)  peih chen chen han sawi chhuah hi a la hlu ve dawn a nih hi ti rilru chung chuan an kawtkai chu ka va thleng ta hlawl mai a.   An kawtkai ka va thlen hnu phei chuan Tv. John-a aw pawh a hriatfiah theih ta  kher mai. Kan nula-i te in kawtkaiah chuan  vawk chaw pekna Taikuang   chu langsar takin  a lo awm a.  Taikuang  ka pelh hnu chuan  Kaiten-ah ka lawn a. Tv. Chhana  thẩwm pawh a ring tha ta hle.  Kaiten ka kai hnu chuan  luhka-ah chuan ka chuangkai ta a. Luhka sir thlanglamah chuan  vaihlo leh lapar bakah an duh tinreng an phona leihkapui a lo indawh duai mai bawk a. Ni lum ai nan pawha tha tak tur a ni. Tichuan sumhmunah chuangkai pheiin sumhmun kawngkhar chu ka va vuan ta a;  sumhmun kawngkhar hi nawr tawlh a ni a, chhak lamah an nawr hawng a, khar dawnin thlang lamah an pawt tawlh leh mai thin.Sumhmunah chuan hengte hi a awm tlangpui thin:- Archhiar;  Suk;  Sum leh thingkhawn. 

In chhung ka’n lut chiah chu rinlawk ang ngeiin  Tv.Rinawma hovin tlangval thahnem tawk tak mai chu lȇngi te in-ah chuan an lo thu thup tawh chu niin.  An sakhmelah lah chuan:-

 “ Sikni ianga khȇl lo ten maw,

    Hun leh ni kan tiam vawng zelin chun leh zua ten min tuahrema,

    Rǔn hmunah nangnen kan lȇndun ve hun chuan maw;

    Silhpuannȇm zảwnin ka tangah i bahsam chǔl lȇng siau siauvin,

    Tawnmang ram nuama chȇn thlengin ka pawm nang che.” 

ti hmel hi an lo pu theuh hlawm leh nghal a. Hma bak a ko teh e.  Nula tawngkam tha dawn  hnu chuan keini mi zumzuk chuan a thim chin chuhin  khumai hrǔlah  ka’n bengkherh thut leh tak mai mai kha.  Tv. Chhuanga ten zei fahrana titi an vawrh vir lai chuan keia mit erawh chuan in chhung awmdan chu a lo chǐk ve mai mai a. In chhung chhak lamah chuan Buhzem lian tawk tak  an kual a. Buhzem sir inchhungril lam depah tap an chhep a, eirelna leh inkawmkhawmna ber a ni.Tap an chhep a, a kawm an han siam a, inchhung dung zui zawnga kal chu Dawhthleng an ti a. Hetah hian a ni Tv. Israel-a  te chu lungawi hmel pu taka an lo thut far ni. Dawhthleng hnuai chu chempui dah nan an hmang bawk. Tapchhak chungah ft. 3 vela sangin  Rapchung an siam a. Rapchungah hian pher an phah a, buh den tur hảk nan an hmang. Rapchung hnuailam chu sa leh thildang rȇp nan an hmang. Saumbur-in a nghak reng thin.  Rapchung zawnah chuan rap dang an siam leh a, chu chu Rappui chungsang an ti. Thenkhatten  Threhlan an ti bawk. Khin ti te pawn an sawi thin bawk. Fairel bel hi tap leh khumpui inkarah an dah thin a ni.  Buhzem leh tap chhehvel hmunawl lai hi Khumải an ti a. Khumai hi makpa leh mikhual ten riah nan an hmang thin a; chhungpui fate chu inchhungril lam chhuatah an mu thin.  Kawngka han luh tirha thlang lam zawng hi tuiǔm hmun a ni. Sahmim hi tungchaw-ah emaw, sut banah emaw an khai a, tinreng dahkhawmna ip tangkai tak a ni.   Pi leh pu ten in sak nana thiang lo-a an ngaih te han tarlang lawk ila-

1.     Kawr kảna in sak.
2.     Kảwn leh kawr hnara in sak.
3.     Fapa indang leh makpate, nu leh pa leh puzawnte kawmthlanga in sak.
4.     Kawngpui kảna in sak.
5.     Tlung her danglam.
6.     Vantlang kawng dipdal leh hnawh zawnga  in sak
7.     Lal in leh zawlbuk tih loh chu mualdung zawnga in sak an duh lo.

Lȇnghermawii te rǔn-a kai val zawngte chu phungzawl tuibur duh an sawi ang main titi kan duh hlawm khawp a.  Mizo hla atanga tanin Awithangpa hla te; Chhawnthangnu’n  sai a hmuha a phuah te-

                                  “ Nang chuan min ngai ka ti lem lova,

                                     Chhawnthangnu leh ram laia pualva lengte,

                                     Kan intawng chhingkhuala leng ve ve,”

a tih te chu  kan seprawtui a. Chutah a sawi mai chu duhtawk lovin  kan sa zel bawk a. Tv. LT-a phei chuan sak mai pawh duhtawk lovin, “ Khup aia hniam zawkah ngat aw ka lam ang,” a ti a, sialsir, tlang hrut ang maiin  a’n phar her ta tlȇn tlȇn mai a nih kha. Mahse nula chhungte chuan, “ Zu hmun in ti ang em mai,” tiin min khap ta a. Chutia kan tui zawng tak au pui chu min phalsak mah suh se, sawi tur dang erawh kan haihchham lo tlang kher mai.  Kan lenna te rilrem zawng tak tur  thlarau lam kan sawi kai ta thung a. Mizorama chanchin tha lo thlen dan leh  Bawm zảwnlai chanchinte chu kan sawi ta thung a. Thenkhatten kan hnam zai ngeia Pathian fak ve hi a hun tawh lawmni tiin, sakhaw biak nan pawha kan hnam zai ngei hman  nise kan duh thu te kan sawi ta zel a.

                                       “ A thlǔkah parte i buai emni?

                                          Engatinge Lal thuthlung min siam mi u.

                                          Sual rim nam hiala i lo ngaih le!”

tih chu kan thunawn a ni ber e. Lengkhawm leh khawhar hla te pawh hi tunlai thangthar te hian kan hlamchhiah ta deuh reng reng  lo maw le, tih chu kan ngaihdan theuh a lo ni a. Tan lak leh zual a hun tawh ziate pawh kan sawi kai ta zel a.  Thut muan ar pawh a la khuang chauh a nih chu mawle. Chutia tui taka titi paha kurtai leh mizo thingpui kan in mek lai chuan  kan chhak muala  Nl. Rinchhani  te in-a leng Tv. Tluangte-a leh a ho te chu an leihkapui tlang sangah ngei mai chuan tingtang, sedảr tialảwng nen chuan thla hlei nga zan lawmna  ni pahfawmin-

                1. Lenkawl engin tlangdum dur saw

                    A rawn chhun eng leh ta maw.

                   Valrianga thinlai  tithartu;

                   Kumtluanga ka then tur hi.

                   Ka ngai thin lenrual lungduh leh lawmlai mi u te nen.

                   Min han dảwn ve chang ni awm maw?

                   Ti hian duhleng zai ka sa. 

               2. Chung si-ar mai khi zawng parte

                   An herliam thlang lenkawlan,

                   Tap chung zela ka then niin,

                   Tawn leh ni awm tak ang maw?

               3. Khiangawi lo te hian min nghak la

                   Chun leh zua run mawi rih la.

                   Kum leh thar ka tiam che vala’n

                   Aw a thianga kan lennan

tiin tui tak maiin an zai ta a. Keini ho pawh chuan ngawi rengin kan lo zawm ve tih chu a chiang reng mai.  Chutia nuam ti taka awm laia  lenghermawii ngei maiin meizial mi rawn tan sak  dawn lai tak chuan  Amah Pu Zosapthara  iangin, ziah tur hriat  tawh lohna leh  a sei tawh lutuka hriatna chuan mi rawn nang ching  ta mai si a; heti chinah hian rek bung mai teh ang.  Thla hlei nga zan dangah emaw, Arkai den zan  dangah emaw kan intawng leh dawn nia.

[ He article hi Guwahati-a awm laia  ka thiante kahna tur atan liau liauva ziah a ni e. ]