Friday, 11 July 2025

Abraham Accord hi engnge ni?

-- Joel Lairemsanga


Khawvel chanchin thar tarlangtu Semafor-in a tarlan danin Africa khawmualpui hmarthlang lama awm Mauritania chuan ram pangana ni turin Abraham Accords a zawm dawn a ni awm e. Tun nilaini khan White House-ah Mauritania leh Israel ram palaite an inkawm a, chumi hnuah chuan he thutlukna hi an siam a ni. 


Gaza hmuna indona avangin kum 2010-ah khan Mauritania hian Israel nena an inzawmna zawng zawng a lo chhhu chat daih tawh nghe nghe a ni. Mauritania hi Africa khawmualpuia muslim ram a ni a, square kilometer maktaduai khata zau a ni a, Abraham Accords atan hian a tangkai hle turah ngaih a ni. Tun hnaiah khan Donald Trump-a'n ram pakhatin Abraham Accords a zawm thar tur thu a lo sawi ri zauh tawh nghe nghe.


Abraham Accords hi Mauritania-in a zawm chuan member panga an awm dawn ta tihna a ni. Israel leh Arab ramte'n inlaichinna tha an neihna atan Abraham Accords hian pawimawhna lian tak a nei tih a hriat avangin Donald Trump-a hian he Accord hi a ngai thu tak hle. 


Kum 2020-ah khan US kaihhruaina hnuaiah Israel leh United Arab Emirates, Morocco, Sudan leh Bahrain te'n inngeih taka awm turin inremna thuthlung an ziak a, he an inremna thuthlung ziah hi Abraham Accords tih a ni a, mizo tawng chuan ''Abrahama inremna'' tihna a ni mai awm e. He inremna avang hian Israel leh UAE leh Bahrain te chu ram inkawmngeih tak an lo nih phah zui ta nghe nghe a ni. 


Abraham Accord avang hian hun rei tak Gulf ramte'n Israel chu ram pakhat a nihna an pawm ngai lohna chu an sut phah a, kum 26 chhunga Israel leh Arab ram inkarah inremna thuthlung ziah lehna hmasa ber a ni bawk.


Arab khawvela ram thiltithei ber leh Israel lo pian chhuah dan pawm duh miah lo Saudi Arabia pawhin he inremna thuthlung hi a pawm ve thuai beisei mek a ni a, a pawm ve thei a nih ngat chuan Donald Trump-a tan bik ngat phei chuan hlawhtlinna tlang sang tak a ni ngei dawn a ni.


Abraham Accord hi tun hnaiah hian a pawimawh zual ta hle a, Israel ang bawkin US tan a pawimawhna a nep bik chuang hauh lo. Israel hi muslim ram tam takin an haw em em reng a, Israel thlavang hauh tlattu US tan chuan muslim ram tam tak Israel lama tantir hi thil pawimawh leh hahdamthlak tak a ni pha ve tlat.


Africa-a muslim ram leh Arab League-ah pawh member ni pha ve ngat Mauritania-in Abraham Accord a zawm hnuah phei hi chuan khawvela muslim ram hrang hrang inzawm khawmnaah nghawng lian tak a nei pha hat dawn a ni.   


I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh





Thursday, 10 July 2025

Kan chenna khawvel a vir rang thut mai

- Joel Lairemsanga


Nimin July 9, 2025 kha ni khat tawi ber record a ni a, nimin ang chiaha ni rei zawng hi July 22 leh August 5, 2025-ah a lo thleng leh dawn ni-a rin a ni.


Scientist-te sawi dan chuan hetianga ni a rawn tawi thar thut chhan chu Thla  awmna a danglam hret vang a ni. Thla-in kan khawvel hi a hip na thut a, hei vang hian kan khawvel hi a dan pangngai aiin tlemin a vir chak ta thut mai a, hei vang hian ni khat rei zawng pawh ni dang aiin tlemin a lo tawi ta sawt a lo ni. 


LiveScience-in a tarlan danin ni dang aia nimin leh July 22 leh August 5 tawina chu 1.3 atanga 1.51 milliseconds lek niin, a la ni leh dawn bawk a ni. 


New York Post-in a tarlan danah chuan nimina ni khat chhung a rawn tawi ta thut hi International Earth Rotation and Reference Systems Service chhinchhiah dan nen pawh a inmil chiah a ni awm e. 


Sawi tawh angin July 22 leh August 5 pawh a tawi leh dawn avangin khawvel hun inher dan chhiarna a buai zui lohna atan hun chhiar dan hi kum 2029-ah chuan tlem tihdanglam hret a ngai dawn bawk ni-a sawi a ni.


University of California-a scientist Duncan Agnew chuan hetiang thil thleng hi thilmak leh hlauhawm chu a ni lo a; amaherawhchu thil pawimawh leh chhinchhiahtlak ve tak chu a ni a ti.


Ni khat kan tih hi kan chenna khawvel planet-in a awmna axis-a a vir chhuah rei zawng hi a ni a, vawi khat a vir chhuah rei zawng hi darkar 24 emaw second 86,400 a ni. A hun duh rei zawng hi ni leh thla leh lei magnetic field avangin a danglam ve hret thin bawk. 


Hun hmasa lamah chuan kan chenna khawvel planet Earth hi a axis-ah a vir chak hle a, chuvangin ni khat pawh a rei lo hle a, darkar 19 lek ni-a ngaih a ni. Hetiang a nihna chhan chu thlain khawvel a hnaih a, khawvel a pawh nat em vang a ni. Tun hma aiin tunah chuan thla hian khawvel a hlat ta hle a,  khawvel hi a vir muang ta a, ni khat pawh a lo rei ta zawk a ni. 


Kum 2020-ah khan scientist-ten kan chenna khawvel hi a axis-ah a inher chak leh ta deuh tih an hmu chhuak a,  kum 1970 hnu lamah a inher chak ber tum a ni an ti hial. 


A vir chak ber ni leh ni rei loh ni bera an lo record tawh chu July 5, 2024 kha a ni a, a pangngai aiin 1.65 miiliseconds laiin a vir chak niin an chhinchhiah. 


July 22 leh August 5, 2025-ah te hian thla hian kan khawvel equator a hlat ber tum a thleng leh dawn a, hei vang hian kan khawvel hi a axis-ah a vir rang sawt dawn a, chuvangin tum dang aiin ni a rei lo leh deuh dawn a ni. 


A inthlauhna a tam loh em thin avangin mi nawlpui erawh chuan ni dang aia a rei lohna hi kan hrethiam kherin a rinawm loh.


I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh



Wednesday, 9 July 2025

Thlawhna dangdai leh tangkai - V-22 Osprey

- Joel Lairemsanga


V-22 Osprey hi sipai thlawhna tangkai tak a ni a, a dangdai em emna chu helicopter nihna a nei a, thlawhtheihna pangngai nihna a nei bawk si hi a ni. 


Helicopter angin thlawhna tumhmunah tlan hmasak ngai lovin a invawrh kang mai thei a, awlsam takin a tum thei bawk. Thlawhna ang bawkin chak tak leh rang takin a thlawk leh thei bawk.


Hetianga a awm theih chhan chu tiltrotor system a neih vang a ni. A awmzia chu virmep lian tak pahnih a nei a, hei hian a tul dan azirin a thlawh dan phung a siksawi thei ta thin a ni.


V-22 Osprey hi helicopter siamtu company lar tak Bell Helicopter leh thlawhna siamtu company lar tak Boeing company-in an siamdun a ni.


US sipaite'n helicopter chi khat CH-46 chu tangkai takin hmang mahse duhkhawp lohna lai an nei nual tho a. Helicopter anga duh duhna laia awlsam taka tum thei; nimahsela helicopter aia thlawk chak thei si an duhna a lian hle. 


Indonaa hman theih leh indo loh lai pawha chhanchhuah hna thawhna atana hman theih thlawhna chi khat an duhna chu a lian ta rulh tulh a. Tichuan kum 1980-ah khan an duh ang tak thlawhna siam hna hi tan a ni a, kum 1989-ah khan a vawi khatna atan V-22 Osprey hi a lo thlawk thei ta nge nge a ni. 


Kan sawi tawh angin V-22 Osprey hian tiltrotor system a hmang a, a thla hmawr pahnihah virmep lian leh cchak tak a nei ve ve a, he virmep pahnih hi van hawi zawwng leh hmalam hawi zawngin a thunun theih a, hei vang hian a thlawh dan leh chak zawng te awlsam takin a thunun mai theih ta a ni.


Osprey hian thlawhna tumhmuun hranpahrp a mamawh lo a, a lenna hrim hrimah chuan awlsam takin a innghat mai thei a ni. Muang takin a thlawk thei a, chak takina a thlawk thei bawk. 


Scientific ttawngkama kan sawi dawn chuan tilrotor millitary transport aircraft tiin  a sawi theih. Ft.54.4-a sei a ni a, a tthla pahnih pharh sei zawng hi ft.46 a ni bawk. A virmep a tihpharh erawh chuan ft.84 laia pharh zau a ni thung.


Virmep pakhat hi a lai takah hawlh tlangin ft.38-a lian a ni. Darkar khatah km. 509-a thui a thlawk thleng hman a, a tuialhthei bawmah tuialhthei khata thun hian Km. 1600-a thui a thlen thei.


Ft. 25,000-a sang a thlawk thei. He thlawhna thununtu hi mi pali an ni a, pilot 2 an awm a, thil dang lo thununtu 2 an awm bawk. He thlawhna hian sipai 24 atanga 32 a phur thei a, Kg.9000-a rit bungrua a phur thei. 


Kan sawi tawh angin US sipaite'n V-22 Osprey hi an hmang tangkai hle a, hmun hrang hrangah sipai thiarna atan an hmang a, sipai ei leh in tur bakah ralthuam chi hrang hrang thiarna atan an hmang a, damlo leh hliam tuar thiar sawnna atan te, damdawi phurhna atan te an hmang tangkai em  em a ni. Khuarel chhiatna thlengah chhachhuahna hna thawhna atan a tangkai em em bawk. 


V-22 hi chi hrang siam a ni ve a, chungte chu:-


MV-22B : Hei hi US Marine te'n an hmang a, sipai leh bungrua thiarna atan an hmang.


CV-22B: Hei hi US Airforce-te hman a ni a, hmelmate radar-in a hmuh loh tura inchhanchhuahna hna thawhna atan an hmang.


CMV-22B: Hei hi US Navy-te hman a ni a, lawng lianah bungrua dahna atan an hmang rim hle.


V-22 (Japan): Hei hi Japan Self-Defence Forces ten an hman a ni a, khuarel chhiatna leh indonaah chhanchhuah hna thawhna atan an hmang.


Heti khawpa thlawhna tha leh tangkai nimahse chanchin tha lo lam a nei ve tho mai. Kum 1990 hmalamah kha chuan a tla ngun hle a, mi 30 chuangin nunna an chan phah hial bawk. 


Engine leh sofware-ah buaina neih neuh a nei fo. Thunun hi a harsa riau a, thiam taka thunun turin pilot-te'n a bik taka training an neih a ngai hial.


Kum 2023-ah khan Australia-ah a tla a, marine pathum an thi. Kum 2023-ah vek khan Japan-ah a tla a, hei vang hian Osprey zawng zawngte chu tawkfang chawlhtir an nih phah hial. Kum 2024-ah pawh khan clutch leh gear lamah harsatna sawi tur a la nei tlat bawk.  


US sipaite'n V-22 Osprey software hi an update a, a part thenkhat an thlak thar bawk. Thunun leh a enkawl danah training nasa tak an kalpui bawk. Heti chung hian mi thenkhat chuan zaaah zain a la him tawk chuang lo niin an sawi ve tho bawk a.


Osprey hi US sipaite'n an hmang uarin a hmang nasa ber an ni. US bakah hian Japan-in a hmang awk a, India leh UK te'n an lei maithei bawk nia sawi a ni. 


I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh





Tuesday, 8 July 2025

Trump-a lunglawmna OBBBA hi engnge a nih chiah?

- Joel Lairemsanga


Trump-a'n July 4, 2025-a bill a sign hi khawvel titi a ni leh mek a, he bill hi engnge a nih hre turin tawi tein i lo tarlang teh ang. 


Trump-a'n bill a sign thar hi "One Big Beautiful Bill Act" (OBBBA) tih a ni a, he bill-ah hian chhiah lak tihtlem te, ralthuam  lama hman tur pawisa tam zawk dah te, mipui hriselna atana sum tlem zawk dah te bilh tel vek a ni. 


Trump-a hian a term hmasa kum 2017-a chhiah tlem zawk lakna bill a siam kha a kaltlangpui leh a, hei vang hian mipui leh sumdawngte'n hun rei tak chhung chu chhiah an chawi tlem hle dawn a ni. 


Hnathawh hun pangngai piah lama mahni thahnemngaihna avanga thawkte sum lakluh atangin chhiah lak a ni dawn lo. 


State leh tualchhung tana chhiah pe te tan chuan an sum lakluha Rs. Nuai 33 atangin chhiah lak a ni dawn lo. 


Nu leh pate'n an fa pakhat zel enkawlna atan dollar 2200 an chang ang.


Mi retheite tan chuan Social Security atan pawisa thawh a ngai tawh dawn lo bawk. 


Ralthuam siamna atan leh ramri venhimna atan sum tam zawk dah a ni ta a. Ralthuam leh sipai lama hman atan dollar tluklehdingawn 150 dah a ni a, India pawisa chuan Rs. Vaibelchhe nuai 12.5 tihna a ni hem mai. Hetiang zat bawk hi ramri hungna atan leh venhimna atan dah a ni bawk. 


US-a pem lutte lo buaipuitute hman atan sum hi a let sawma tihpun a ni. 


Ram mipuite dam loh thila an inenkawlna atana sum dah erawh tih tlem a ni ta thung a, mi rethei maktaduai telin an tawrhphah ngei dawn ni-a sawi a ni. 


A thlawna chaw dawng theite tihtlem an ni bawk. 


A thlawna kawlphetha dawng zat tih tlem a ni bawk. 


He Bill hian US leiba a tiphung hluai dawn a, kum 10 lo awm tur chhungin India pawisaa Rs. Vaibelchhe nuai 275 lai an bat belh phah dawn a ni.  


Mithiamte chuan he bill hian interest rate a tipung dawn niin an sawi a, mi retheite tan chuan bill tha tak a ni lo an ti bawk. 


July 1, 2025-ah khan he bill hi Senate-ah pharh a ni a, pass duh leh duh lo vote hmuh a inzat chiah avangin Vice President J.D. Vance-a vote thlak avangin pass a ni thei ta hram chauh a ni. 


House-ah erawh July 3-ah khan pass a ni a, a duh lamah vote 218 a tla a, a duh lo lamah vote 214 a tla thung a, an inthlauhna pawh hi a tlem hle. 


Tichuan July 4, 2025-ah khan President Trump-a'n lawm takin a hming a ziah hnan ta a ni. 


Trump-a chuan US history-a middle class-te tana chhiah lak tlemna ber tur bill a ni a ti. 


Republican mi lehsa tam tak chuan he bill hian chhungkaw tam tak a tanpui dawn a, sipai a thuam chak hle bawk dawn a ni tiin an fak hle. 


Democrats leh economist tam tak erawh chuan he bill hian mi retheite retheihna a tizual dawn niin an sawi thung a, leiba a pung dawn a, mi retheite'n an dam loha an inenkawlna turah harsatna lian tak an tawk dawn a, a thlawna chaw dawng tam takin an retheih zual phah hle bawk dawn a ni an ti. 


Khawvela mi hausaa tawntawn Elon Musk chuan he bill hian pawisa hmanralna nasa tak leh leiba nasa tak a thlen ngei ngei dawn a ni a ti. 


He Bill hian thatna tam tak a nei ang bawkin that lohna tam tak a nei bawk tih a chiang a. 


Tunah hian Trump-a leh a party-te hian hlimpui viau rih mahse inthlanpui neih leh hunah he bill hian a sawhnghet dawn nge a pawt hniam zawk dawn tih chu sawi thiam har tak a ni rih a, hunin a la rawn hril chiang hle dawn a ni. 


I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh




Friday, 4 July 2025

​China-ah inphiar rukna a thleng mek em ni?

- Joel Lairemsanga


Kar hnih zet China President Xi Jinping-a hmel leh chet velna chanchin leh hmel hmuh tur a awm tak loh avangin mi thil chikmite'n ngaih that lohna an nei ru ta mek.  Mi thenkhat chuan a thuneihna chhuhsak a ni mek emaw chhuhsak tuma inphiar rukna a awm mek ni turah an ngai hial.


Tunlai hian China-ah an President paih thlak tumna boruak a inmung mek emni tih zawhna an inzawt ta sup sup mai a ni awm e. A hma zawngin an President hming leh chet velna hlimthla hi chanchinbu leh TV-ah nitin tarlan a ni thin a, kar hnih liam ta atang khan a chanchin tarlan a awm ta miah lo hian mi tam tak ngaih a ti tha ta lo hle. 


China ram hruaitu lian thenkhatte'n ram dang atanga an ram tlawhtu khual lian tak tak an lo dawngsawng deuh reng a; nimahsela a lo dawngsawngtu zingah Xi Jinping-a hmel reng a lang ta rih tlat lo. China-ah hian an ram hruaitu lian a ruka pheh thlak an lo awm nual tawh nghe nghe. 


June thlaah khan Xi Jinping leh Belarus President an inhmu a, mi thil chik mite sawi danin hemi tuma an inhmu hi tum dang ang lo takin mawlmang taka neih a ni a, red carpet pawh buatsaih a ni lo va, ho lam taka inlawmna buatsaih a ni an ti. Hemi tumah hian Xi Jinping-a vengtute pawh tum dang zawng aiin an tlem hle a, a pa hriatrengna hmun pawh chei thar a ni lem lo bawk a ni awm e.


China President Xi Jinping-a leh China sipai lalber - Top General Zhang Youxia inkar hi a chhe mek tih sawi thawm a awm bawk. Xi Jinping-a'n President term thumna a chelh theihna turin he sipai General hian a tanpui nasa hle niin sawi a ni a. Tunah erawh President Xi Jinping ai pawhin General Zhang hian thil a titheiin thu a nei lian tawh zawk a, China President lo ni tawh Hu Jintao-a pawlte'n an thlawp bawk si a, General Zhang-a hi a insawhnghet tulh tulh niin an sawi tlat mai.


Xi Jinping-a lamtang sipai General tam tak tunah hian an chin hriat lohin an awm a, a thente chu thlak an ni bawk niin an sawi. Tunhmaa China President thenkhat ang bawkin Xi Jinping pawh hi President dinhmuna awm siin thuneihna nei tak tak si lovin a awm ta mek nia sawi a ni. China tana ram palai hna lo thawk reng tawhtu Wang Yi chuan a thlak maithei tih thlengin sawi a awm ta nawk mai.


Kum 2022-ah khan Meeting pawimawh takah China President hlui Hu Jintou chu a hriselna that tawk loh chhuanlamin meeting-na atangin hruai chhuah a ni a; nimahsela a lan danah chuan amah chuan chhuah a hreh hle si a, Xi Jinping-a biak tuma a kun pawh Xi Jinping-a hian a lo be duh tlat lo a, he video hian sawi zui a hlawh hle nghe nghe a nih kha. 


China President thawm a reh em em te, venghimtu a nei tlem ta nia lang te, sipai hotute nen inhmuhthiam lohna an nei ni-a sawi awm mek te avangin China sorkar-a Xi Jinping-a dinhmun hi a derthawng hle ni-a ngaihna lian tak a awm ta mek a  mi thenkhat phei chuan President dinhmun atang hian hnuh thlak a ni tep tawh turah an ngai hial. 


Engpawhnise China hi ram inthup thei tak leh inkharkhip tak ram a ni a, tuna thu lengvel awm mekte hi thu dik tak a ni ngei em tih leh tuna an President ni mek dinhmun hi a derthawng tak tak em tih chu rinthu mai a la ni mek a, thu dik tak leh thil thleng ngei tur erawh hunin a la rawn tarlang mai dawn a ni.


I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh




Thursday, 3 July 2025

​Portugal leh Liverpool player Diogo Jota a her liam ta

- Joel Lairemsanga


Liverpool leh Portugal forward Diogo Jota chu an ram Spain sanaa zanlai dar 12:30-ah khan Car accident avangin Spain-ah a thi. Keini India sanaah chuan July 3, 2025 zing 4:00am vela thleng ang a ni.


Diogo Jota hian June 22, 2025-ah khan nupui a nei a, nupui neih chawlh a hman mek lai a ni nghe nghe. 


Kum 28-a upa Jota leh kum 26-a upa a nau Andre Silva te chu Spain-a Zamora kawngpui A-52-ah Lamborghini car-a an chuan laiin car ke hi a puak a, car hi thunun theih loh ni nghalin a let a, a kang zui ta nghal ni-a sawi a ni. He car accident-ah hian Jota leh a nau hian vanduaithlak takin nunna an chan ta a ni. 


• A khelh mekna Liverpool FC chuan an player thihna hian a thawn takzet thu leh pawi an tih thu an chhuah nghal a, Jota chhungte chu an mangan laia be buai rih lo tura ngenna mipui hnenah an siam bawk.


• Cristiano Ronaldo pawhin pawi a tihzia sawiin - "Thil thleng hi pawm thiam a harin awih harsa ka ti hle mai. Mumal ka nei lo a ni ber e. Ram tana football kan khelh dunna a la rei loh tehlul nen....muangte'n chawl ang che u aw Diogo, Andre...in chhungte zawng zawng tan thlamuanna ka dil e" tiin.

 

• Liverpool manager Jurgen Klopp chuan - "Ka rilru a na takzet. A na ka va ti tehlul em. Diogo hi player ropui a ni ngawt lo, pasal tha tak leh chhungkaw pa nih tling tak a ni" a ti.


• Portugal-a a khelhpui Ruben Neves chuan - "Mi kan theihnghilh rual rual hian kan chân hlen nghal tihna a ni an ti thin, ani erawh ka theihnghilh ngai dawn lo" a ti.


• Liverpool-a a khelhpui Darwin Nunez chuan - "Ka rilru natzia hi ka sawi chhuak thiam lo. I nui hmel kha a châm reng dawn a nih hi. Muang takin chawl ang che" a ti.


• Steven Gerrard (stiven gerrard) leh Jamie Carragher (jeimi karraghar) te pawhin- "A va lungchhiatthlak tak em aw. A nupui leh a fate kan rilruah an cham reng mai. Muang takin chawl ang che aw Diogo" tiin.


• NBA star LeBron James chuan - "A kalsan a chhungte tan ka tawngtai e. Mahniin i awm lo va, thlaphang suh aw Jota" a ti.


• Portuguesse Football President chuan - "Mi hlim thei tak leh ngilnei tak a ni. A thihna hi kan zavai tan channa nasa tak a ni" a ti.


• Portugal Prime Minister chuan - "Kan ram tan leh football tan vawiin hi ni lungchhiatthlak tak a ni" a ti.


• Football fans tam takin an ui thu leh pawi an tihzia thu an puang chhuak nasa hle a, Jota leh a unaupa thihna an tuarzia lantir nan Anfield-ah pangpar kengin an kal a, an tap a, an tawngtai chuah chuah bawk a ni. 


• Portuguess Football Federation chuan - "Diogo Jota te unau thihna hi channa nasa tak  a ni" ti-a thu chhuahin "Diogo Jota hi mi bik tak a ni a, mi hlim thei leh nui peih tak niin a bula mite chawk hlim thintu a ni" an ti. 


Jota hian kum 2020-ah Liverpool FC a zawm a, vawi 183 inlan tawhin goal 65 a thun tawh. Premier League leh FA Cup leh League Cup no mawi a lo chawipui tawh a ni. 


Portugal tan vawi 49 a inlan tawh a, goal 14 a thun tawh bawk. Kumin 2025 UEFA Nations League-a Portugal champion theihna tura a kila tangkai tak pakhat a ni nghe nghe. 


Hun rei tak a lo kawp tawh a bialnu Rute Cardoso nen June 22, 2025-ah khan hlim takin tiam tlat e an ti ta nge nge a, fa pathum an nei tawh bawk.

Diogo Jota hi mi hlim thei tak a ni a, a thiante tihlimtu a nihna leh a inngaihtlawmna avang hian Football Team-a a khelhpuite hian an hmangaih em  vek mai a ni. 


Footballer rintlak leh thiam tak a nih piah lamah a chhungkua ngaihsak em emtu a nihna hi mi tam takin an ngaihsan chhan lian tak pakhat a ni a, hetia a vul lai a tawi ta lutuk hian khawvel dapin mi tam tak a vel tap mek a ni.


I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh 




Monday, 30 June 2025

​Tu hi nge India thian tha dik tak ram chu?

- Joel Lairemsanga


S. Jaishankar-a'n a lehkhabu ziah pakhatah chuan "Diplomacy awmzia ber chu midangte thiana siam thiamna leh an rilru hneh theihna hi a lo ni" tiin a ziak a, a dik hle. Kumin May thlaa India leh Pakistan inbeihnaah khan China-in Pakistan thian tha leh rinawm a nihzia a lantir chiang hle.

India leh Pakistan hian buaina neiin indona hial pawh a lo chhuak tawh thin a, tunhma zawng aiin tun hnaia buainaah khan China hian Pakistan thian tha a nihzia a lantir chiang lehzual a ni. 

Pahalgam-a thil thleng avang khan India-in chhan letna a kalpui ngei dawn nia khawvelin a ngaih thup lai khan China Foreign Minister Wang Yi chuan - "Eng ti kawng maha phatsan ngai lo tur a thian tha ber kan nih angin Pakistan ram himna hi China chuan kan ngai pawimawh a, a ram himna atana a hmalakna reng reng kan thlawp tlat a ni" tiin a lo sawi lawk a nih kha. 

Rinlawk ang ngeiin ram pahnih inkarah inbeihna a lo chhuak ta a, report tam taka a lan danin van boruak venhim kawngah leh India chet vel dan satellite atanga thlithlai kawngah China hian Pakistan hi a pui ta chat mai a ni. 

Inbeihna a han tawp chiah a, ram dangin ngawih an chuh thap laiin China bawk hi rawn tawng chhuak lehin, India-in Pakistan lui hnar khuapa Pakistan a dang char tlat a nih chuan China hian India lui pawimawh Brahmaputra hi kan dang char ve maithei tiin Pakistan thlavang hauhin a rawn tawng chhuak leh nawlh mai a nih kha. 

Thu dehkilh pawh awm lova hetiang khawpa inpawngpaw tan hi engtianga sawi fiah chi nge ni ang le?

A hmasa berah chuan Pakistan hi China ralthuam lei nasa em em ram a ni a, a ralthuam zaa sawmriat zet hi China siam a ni. An indawr piah lamah hian ralthuam enchhin leh siam kawngah thawhdunna thuk tak an nei bawk. 

China hian Belt and Roads Initiative a kalpui mekah Pakistanah hian dollar tluklehdingawn 68 zet a dah kham nghe nghe. 

Pakistan-a hna thawka awm China engineer tam tak te chu Pakistan atanga inlakhran tum Baloch nationalist-te'n an tibuaiin an that fo a, heti chunga China-in Pakistan-a sum tam tak senga hmalakna a la kalpui hian Pakistan thian tha a nihzia a lantir ching hle kan ti thei ang. Sum a dahkham thenkhat hi Pakistan atanga inlakhran khel mek Baloch mite awmna ram bial chhungah kawngpui sialna atan te, rel kawng siamna atan leh kawlphetha siam chhuahna atan te hman a la ni dawn ta deuh deuh a, heti em em-a China-in Pakistan a duhsak hi hmangaihna ril leh thuk tak zawng a lo ni. 

Heti em em-a China-in Pakistan a duat hi India tihbuai a duh vang a ni ve thei bawk niin mi thiamte'n an sawi. Tuna Narendra Modi-a kaihhruai sorkar hian Akhand Bharat kalpui an tum ruh hle nia sawi a ni a, hemi awmzia chu kum 1962-a indonaa China-in Ladakh a awp zawng zawng chu laklet leh an tum tihna a ni. China hian India chawk buai tur leh a nunphung tikhawlkham turin a thain a sawt hle tih hriain tunah hian India thenawm ram - Bangladesh, Sri Lanka leh Nepal te chu a be tha hle a, a lamah a hip mek bawk. China duhthusam ang ngeiin hei hian India mit a tikham tak zet. Ralthuama Pakistan a duhsak hian India a tihlim lo hle tih a hriat avangin Pakistan hi a be chhe ngai lo bawk a ni.

A laka China rilru put dan zawng zawng hi a hai bik loh avangin India hian tun hma zawng aiin US a kawmngeih thar a, inlaichinna tha neih pawh a tum hle. A bik takin Trump leh Modi hnuaiah hian India rama China Company tam tak chu America Company-a thlak tumna kalpui mup mup mek a ni. 

Tu hi nge India thian tha ber?

Kan sawi tak ang khan Pakistan chuan thian tha em em China a nei a. China leh India hian ram riah buaina an nei be bawk si a, hmelma thjmhmun an neih avang pawh hian an inkawmngeih phah a tih theih awm e. 

India hian Pahalgam-a thil thleng avanga Pakistan leh rawlrala chetna demna thu chhuah tura United Nations Security Council-a ngenna a siam lah chu a hlawhtling thei tlat lo. Nimahsela US President hian a inrawlh avang chauhin ram pahnih inkarah inkahhai puan a nih thu a sawi lawi a. A nihna takah chuan US hian ram pahnih buainaah hian an inrawlh loh tur thu an puang zawk a ni. Hei hi thil awmdan nimahsela indona a tawp veleh Donald Trump hian hming that hlawh a duh luat avangin a thiltih rah vang chauh a ni tiin a puang leh lawi si. Inkahhai in puan chuan tun aia nasain sumdawnna kan kalpui ang che u ti-a ka thlem avangin inkahhai puan a lo ni ta ti hialin a sawi.  Silai a han reh ta chiah chu ram pahnih te chungah lawmthu ka sawi e a ti zui zat bawk. 

India leh Pakistan inkar a chhiat a, indona hial a chhuah apiangin US President te'n thang-that lak an tum zel a tih theih. Kum 1999 July ni 4-ah khan US President Bill Clinton-a chuan Nawaz Sharif chu Washington-ah a ko a, Kargil atanga a sipaite la chhuak turin a hrilh. Clinton-a ang deuh bawk hian Trump-a pawhin nuclear indona chhuak lek lek lakah khawvel ka chhanhim e tiin sawi zui nuam a ti hle. 

Ram pahnih inbeihnaah khan India chuan sipai leh ralthuamah a chungnun zawk zia a lantir chiang hle a;nimahsela khawvel chuan an inhnehtawk e tiin a pawm tlat thung.

India hian Kashmir chungchanga buaina hi chu India leh Pakistan hian kan ching fel thei e ti mahsela Trump-a hian khawvel buaina a ni a, ram dang inrawlh a ngai a ti tlat a, hei hian India a tilungawi lo hle. Kum 1972-a India leh Pakistan-inShimla Agreement an siamah kha chuan Kashmir buaina hi chu ram pahnih chauhin an sawi fel tur a ni tih a ni a, heti chung hian Pakistan chan thatna turin Trump-a hian Shimla Agreement hi palzutin khawvel buaina a ni e a ti ta tlat a ni.

Kumin May thlaa India leh Pakistan buaina a han tawp chiah khan Pakistan a tan zawk hle tih tichiang turin Trump-a'n indo a tawp theihna tura Pakistan thiltih chu ropui a tih thu leh Pakistan inkaihhhruaina tha a tih thu a sawi tel zauh bawk. 

US Top General Michael Kurilla pawhin Pakistan hi a fak a, rawlrala chetna beih kawngah kan thawhpui tha tha tak a ni a ti hial. 

Hetianga an infak tawnna hian an inkar a ti tha zual ngei pawhin a rin theih. Pakistan security atana tanpuina tur sum dollar maktaduai 397 tihtawp tura sawi rik awm pawh kumin February thlaah khan Trump-a hian tih tawp a nih loh tur thu a lo sawi chiang tawh a, Pakistan a lawm hle a ni. An inrem danah chuan he pawisa hi Pakistan F-16 te enkawl leh thuam thatna atana hman tur niin Pakistan hian a indo thlawhnate  hi India beihna atan ni lovin mi firfiakte beihna atan chauh a hmang tur a ni tih a ni. 

Hei hi an thuthlung nimahse zawhna lian tak a lo awm ta tlat mai. Pahalgam-a thil thleng hmang khan mi firfiakte'n India an bei a. India chu mi firfiakte kut tuartu zawk nimahse Trump-a hian India leh Pakistan hi ang khat rengin a en niin a lang. India hian Pakistan-a inkhuar mi firfiak kut a tuar a, Pakistan erawh US hruaitute'n demna an chhak chhuah khum hauh lo. 

Pakistan chunga US rilru put hmang hi a lo lang chiang ta zel a, tuna Pakistan sipai lal ber Asim Munir-a'n US a tlawh hian kan thu sawi dik zia a rawn nemnghet kan ti thei ang. US-a a cham chhung hian sipai leh ralthuam lama US leh Pakistan thawhdunna tih chak zual zel dan tur an sawi deuh ber a ni awm e.

India hian mi firfiakte khawitu ram a ni tih hriain khawvel hian Pakistan hi en hramg se a duh a;nimahsela US President berin Pakistan fakna a la chhak chhuah fo avangin Pakistan hian en-hran ahnehin thlawptu a la nei tam ta reng mai chu a nih hi. 

Kumim May thlaa India leh Pakistan an inbeihlai  khan India hian Pakistan-in mi firfiakte a khawi nasat zia khawvel hriatah a puang chhuak reng a; nimahsela International Monetary Fund-in Pakistan hi dollar tluklehdingawn 1.4 zet a puktir a, a hnu lawkah dollar tluklehdingawn 7 a remtihsak atangin tluklehdingawn 1 a pe chhuak zui leh nghal bawk.  Hei hian India mit a tikham hle a, Pakistan hian he sum hi rawlrala che te tanpuina atan bak a hmang dawn chuang lo tia khawvel a auhna chuan chhanletna leh thlawpna engmah a dawng hauh lo. 

Hetia a theihtawpa India-in aw a chhuah lai hian Pakistan chuan chan tha a chang tih theih turin thil thleng lian tak pahnih a awm zui chat bawk:-

* Pakistanin a ai awh tura UN-a a theh chhuah chu Taliban te leiba ngaihtuahtu committee chairman-ah thlan a ni nghal tlat.

* Pakistan aiawh pakhat pawh rawlrala chetna dotu Committee Vice Chairman atan ruat a ni zui chat bawk.

Tunah hian Pakistan hi UN Security Council-ah a nghet lovin member a ni mek a, hetianga Pakistan mi leh sa pahnih te chanvo lian tak chelh tura ruat an ni hian duhsaktu a neih thatzia a tarlang chiang hle kan ti thei ang.

Tunhma atanga India thian tha ni thin Russia lah chu India-in Operation Sindoor a kalpui lai khan a ngawi thei hle a, a nihna takah chuan Russia hian Pakistan a tan zawk ni pawhin a lang. A chhan chu Pakistan  ram chhunga Kahpathir siamna hmunpui chu Pakistan hi a hawnsak leh tur thu a sawi a, hei bakah hian Pakistan nen inpawhna tha zawk an neih theih nan Moscow leh Lahore inkarah rel kawng an hawng thar rup bawk. 

Pahalgam-a thil thleng avang leh a hnu zela thil thlen chhoh danah Afghanistan leh Israel ram chauh hi a langsara India tantu chu an lo ni. 

Afghanistan hian a tirah a langsarin India hi a tan viau naa China-in awka a rawn neih veleh ngawih a chuh rang hle lawi a. Chik taka thil kan thlir chuan Pakistan leh Afghaniatan inkar hi a chhe lem lo hle, Pakistan hian Afghanistan-a Kabul khawpuiah embassy hial a din thar tih hria ila.

"India thian ka ni" ti-a inko ngat Israel hian India-in Operation Sindoor kha a thlawp hle. Pakistan chunga India chet dan kha Israel mithiam tam tak chuan Hamas laka Israel phuba lak dan nen a inang e tiin an lo khaikhin hial.  Modi-a leh Netanyahu te'n mi firfiak laka phuba an lak dan hi a inang hle tiin chhuang takin an khinkhin a nih chu.

Israel-in Hamas laka a chetna a titawp tur a ni ti-a June2025 thla tir-a United Nations-a thu tlukna an siam dawn khan India hian vote a thlak duh loh avangin a tel ve ta lo a, chutihlaiin ram 149 zet chuan  Israel chetna chu tihtawp an duh a, India erawh chuan engmah a sawi ve duh lo thung.

Tun tuma Israel-in Iran a bei pawh hi India hian demna thu a chhakchhuak miah lo bawk. Hei hi thil awmdan a nih avangin mi tam tak rilruah zawhna a lo awm ta a:-

* Israel hi India thian tha ber leh rinawm ber a ni em?

* China hian Pakistan hi kawng engkimah thlawp reng ta sela, India hian China hi kawng engkimah a thlauhthla ngam ang em?

China tel lovin India hi a awm thei em?

India ram hruaitu tam tak bakah India mi tam zawk hian China hi India hmelma lian berah an ngai nghet hle. India ram sum leh pai hausakna hi China-ah a la innghat nasa hle tih hre lo hi mi tam zawk an ni hial awm e. 

* Kum 2024-2025 kal mek chhung hian India hian China atangin thil chi hrang hrang dollar tluklehdingawn 113.5 hu zet a la lut a, a san ber tum a la ni nghe nghe. Hetihrual hian China hian dollar tluklehdingawn 14.3 hu chauh India atang hian a chaw lut thung. China-in min mahmawhna aiin kan mamawhna a let engemaw zatin a sang fe zawk tihna a nih chu. 

Heta tanga thil lang chiang ta chu - India hian thil siam chhuah kawngah China kan la tluk lo nasa hle. Kan tluk loh piah lamah China thil siamah kan la innghat lian hle tih a chiang.

India-in China atanga a thil lakluh tam zawk hi thil siamna hmunpuia hman tur hmanrua a ni a,  hei hian thil siam chhuah kawngah pawh China-ah kan innghat hle tih a lantir a, ram pawnah tun aia tam zawk thil kan hralh chhuah duh chuan tun aia tam zawk China atangin thil siamna hmanrua kan lakluh a ngai tihna a la ni chauh mai. 

Engtirna han siam ta ila:-

* India hian ram dangah smartphone a hralh chhuak hnem hle a; mahse phone siamna atana thil tul erawh China atangin a chaw lut thung. 

* India hi khawvela damdawi ngah ber ram tih a ni thin. A chhan chu ram dangah damdawi chi hrang hrang a hralh chuah hnem em vang a ni. Nimahsela damdawi siamna atana thil tul erawh China atanga a lakluh a ngai thung si.

China chungaa India hausakna a innghah len zia hi keini chuan kan sawi thiam pha lo zawk hial a nih hi.

Kumin April leh May thlaa India leh Pakistan inkar a chhiat zual hle lai khan India leh China insumtawnnaah nghawng lian tak a nei hman a:-

* April 28-a India rama chanchinbu liante'n an tarlan danin China hian India rama iPhone spare part a thawn thin chu a tih tlem phah a ni. 

* Car leh electronics siamna atana pawimawh ber pakhat rare earth element pawh India ramah a thawn tha duh ta lo a, India a thinrim hle.

Hetiang thil hi a thlen tak avangin India hian insumdawn tawnna tha a awm zel theihna atan China-ah palai tirh a tum hial a. 

Tun hnaiah hian China leh India hian inbiakna an nei ta a, harsatnate chin fel an remti. Tun thla tirah khan India sorkar chuan India ramah China company-te tan sum peipun a remtih thu a puang nawn leh ta a. Kum 2020-a ram pahnih inhmuh thiam lohna thleng avanga dan khirh tak tak a zam chu sut a nih thu India hian a puang bawk.

Tun thla June ni 5-ah khan China-a India Ambassador Pradeep Kumar Rawat chuan China Vice Foreign Minister Sun Weidong a kawm a, chuta an sawi dun ber chu -

* Ram pahnihte hian an ram hruaitute thutlukna ang zela thawh dun an remti.

* Ram pahnih te'n inlaichinna tha zawk an neih theihna atan ram mipuite inzintawn thin ni se an ti.

* Ram pahnihte'n hlawkna an neih ve ve theihna tura thawhdunna neih zel an remti. 

India Foreign Minister Jaishankar hian "Diplomacy awmzia ber chu midangte thiana siam thiamna leh an rilru hneh theihna hi a lo ni" tih a ziah thu kan sawi tawh a. Nimahsela India tana ram danga palai hna thawk tam tak te rilrua zawhna awm mek chu-  Tute hi nge India thian tha tak tak te chu? India hmelma ram Pakistan laka India-in chet a lak pawha India tana ding tlat tur chu khawi ram hi nge ni ta le? tih hi a ni. 

He zawhna chhanna tha tak neih hi tuna India mamawh ber chu a ni. A chhan chu a hmelma Pakistan hian a tana kawng engkima din inhuam thian tha - China a nei bik tlat. He a thian tha lah hi India nena ramria buaina nei mek a ni bawk si a.

US leh Russia hian India tana ke an rawn pen chhuak lo a nih phei chuan China lian leh inluling chho mek hi India hian a mal tawrh zawh loh hun a thleng mai ang tih a hlauhawm hle. 

Kan hriat angin India-in Operation Sindoor a kalpui chhan sawifiah turin a MP rual thenkhat chu ram hrang hrangah a tir chhhuak a nih kha. Kha kha thil pawimawh leh fin thlak tak a lo ni. 

A tawi zawnga kan sawi chuan China leh Pakistan inkawmngeih thar ta lutuk hi India tan en liam mai chi a ni ta lo a, sangawizawnpui thian tha dik tak a mamawhna a sang ta hle.

S. Jaishankar-a'n a lehkhabu ziah pakhat - "Strategies for an Uncertain World"-ah chuan India hian US hi kawmngeih a tum tur a ni a, China nena an inzawmna pawh a ennawn a hun tawh. Europe ram te a thawhpui tur a ni a, Russia pawh tun aia nasain a kawmngeih thar tur a ni a, Japan pawh a en hrang thiang lo. Kan thenawm ramte nen inzawmna thar neih kan tum bawk tur a ni a ti.

Heti hian sawi mahsela lehkhabu ziaktu hian zawhna lian tak a siam thung a: 

"India tana thian tha leh rinawm siam dan chu engnge ni le?" tiin. 

A nihna takah chuan tuma atangin India hian a binga kawmngeih bik ram neih hi a âwn ngai lo a, chu ai chuan a tam thei ang ber thawhpui theih ram neih a tum zawk thin. Hei hian thatna tam tak nei mahse that lohna lian tak a nei ve a, a chhan chu kawmngeih ram a ngah viau lai hian tih tak thlaka inpawhna thuk tak leh inkawmngeihna ril tak siampui theih ram erawh an van phah thung. Sumdawnna lama inmamawhtawnna avang mai maia "Ka thian" intih ai chuan thian tak tak nih avanga "Ka thian" intih chu a thuk zawkin a ril zawk a, a hnemhnanpuiawm zawk bawk a, hei tak hi India mamawh chu a lo ni.

I ngaihthlak duh chuan hei hi hmet rawh